წმინდა და დიდი კრების გადაწყვეტილებები და მათი მიღების პრობლემა
მესინიის მიტროპოლიტი ხრიზოსტომოს სავატოსი
სინოდალური გადაწყვეტილებების მიღების საკითხი, როგორც ადგილობრივ, ისე საყოველთაო დონეზე არის ეკლესიოლოგიური და თეოლოგიური თემა, რომელსაც არ აქვს არანაირი კავშირი სასამართლო გაგებასთან, სამართლებრივ მოქმედებასთან ან სტატისტიკურ შეფასებებთან.
ამ გადაწყვეტილებების მიღება წარმოადგენს ხანგრძლივ და გრძელ პროცესს თვით ეკლესიის ცხოვრებაშიც, რომელიც იწყება ადგილობრივი საფეხურიდან. ამიტომაც, კანონიკური სამართლის მიხედვით თანხმობა, რომელიც ხალხისგან ეძლევა რომელიმე კონკრეტული კრების გადაწყვეტილებას, პირდაპირ კავშირშია სინოდალურობასთან, რომლის მოქმედებისთვის ეს ფაქტორი აუცილებელი და მნიშვნელოვანია. [1]
მაშასადამე, გადაწყვეტილებების მიღების თემა რთულად გადასალახი საკითხია, რადგან ის არის საეკლესიო სხეულის თვისების გამოხატვის შესაძლებლობა ეკლესიის საკუთრებად აქციოს ეს გადაწყვეტილებები, რომლითაც გამოიხატება წარსულთან მჭიდროდ დაკავშირებული საეკლესიო გამოცდილება. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, გადაწყვეტილებათა მიღება უკავშირდება ტრადიციას საეკლესიო გამოცდილების ფარგლებში. ამგვარად ხდება წარსულთან, აწმყოსთან და მომავალთან დაკავშირება ანუ ისტორია და მომავალი ერთმანეთს დინამიურად უკავშირდებიან.
გადაწყვეტილებათა მიღების საკითხი მნიშვნელოვანია აგრეთვე ორმხრივი დიალოგების და ეგრეთწოდებული „ეკუმენური მოძრაობის“ ტექსტებისთვისაც. ამიტომაც, ამ თემის კვლევა არა მარტო აქტუალურია, უფრო მეტიც აუცილებელიცაა, რადგან ამ ტექსტებისთვის გადაწყვეტილებათა მიღების საკითხი არის საკმაოდ რთული და კიდევ უფრო რთულდება, იმიტომ რომ აუცილებელია ორმხრივი საეკლესიო აღიარება და არა უბრალო შეთანხმება სარწმუნოების შინაარსში, როგორც ეს ხდება ურთიერთკავშირში მყოფ ეკლესიათა შორის.[2] ამასთანავე, ეკლესია, რომელიც იმყოფება რწმენით კავშირსა და ერთობაში, მიუხედავად იმისა რომ მისთვის შეიძლება არ იყოს კარგად ცნობილი ამ გადაწყვეტილებების აღიარების პროცესი, აუცილებელი წინაპირობაა ერთსულოვნება გადაწყვეტილებების მიღებაში.
წინამდებარე საკითხი რამდენადაც აქტუალურია, იმდენად რთულად გამოიყურება.[3] ამ თემის აქტუალურობის მიზეზი თავისთავად არის მართლმადიდებელი ეკლესიის წმინდა და დიდი კრება, ამიტომაც ჩვენი მოხსენება მთლიანად მიემართება მხოლოდ მართლმადიდებელ ეკლესიას და წმინდა და დიდი კრების კონკრეტულ და მნიშვნელოვან ტექსტებსა და გადაწყვეტილებებს.
აგრეთვე კრების გადაწყვეტილებების მიღების საკითხი არ არის უნაყოფო მცდელობა, ან გაურკვეველი პროცედურა ეკლესიის ცხოვრებაში, არამედ წარმოადგენს ერთგვარ მსვლელობას, რომელიც პირდაპირ უკავშირდება იგივე სინოდალურ გამოცდილებას, როგორც საეკლესიო ფაქტს, რომლის ღრმა საფუძვლები მოიპოვება თვით ეკლესიის არსებობის და ცხოვრების ისტორიულ საწყისებში. [4]
ამ პროცესის ნაწილს წარმოადგენენ სხვადასხვა ინსტიტუტების გადაწყვეტილებები და დოკუმენტები, რომლებიც მიიღებიან იმ შემთხვევაში თუ აქვთ სინოდალური სახე და არ წარმოადგენენ გარკვეულ პირთა ან ჯგუფთა მოსაზრებებს. ამიტომაც, ვიდრე იარსებებენ „დროსა და სივრცეში“ სხვადასხვა მოსაზრებები, პოზიციები და განმარტებები კონკრეტულ სინოდალურ გადაწყვეტილებებზე, უფრო მეტად დადასტურდება მიღების პროცედურის საჭიროება.
მთავარი შეკითხვა, რომელიც ჩნდება მიღების პროცესის მიმართ,არის თუ რა გზით უნდა მოხდეს ამ გადაწყვეტილებების მიღება.
ამ პროცესის საფუძველია ყველა ეკლესიის თანხმობა სარწმუნოების აღმსარებლობაში. ამგვარი თანხმობის გარეშე არ შეგვიძლია ვისაუბროთ ერთიანობაზე. [5] არ უნდა გამოგვრჩეს აგრეთვე, რომ თვით სარწმუნოების სიმბოლო არ არის უბრალო კონსესუსის ნაყოფი, არამედ ის არის თანაზიარებისა და სული წმინდის ნაყოფი, რითაც ცხადდება საეკლესიო სხეულის ერთობა და საეკლესიო კავშირი.
მეორე მთავარი წინაპირობა, აღიარება როგორც თანაზიარების ფაქტი, მოითხოვს საეკლესიო კრებულის არსებობას, რადგან აღიარება მხოლოდ ამ შემთხვევაში გახდება საეკლესიო მოვლენა. როგორც სარწმუნოების სიმბოლო არის საეკლესიო კრებულის ორგანული ელემენტი, ასევე კრებათა გადაწყვეტილებებს შეაქვთ წვლილი ადგილობრივი და კათოლიკე ეკლესიის ერთობაში, მაშინ როცა მოხდება ეკლესიისგან მათი აღიარება.
სინოდალური გადაწყვეტილებების მიღების პროცესი არ ხდება გარკვეული პიროვნებებისა ან ჯგუფების, არამედ საეკლესიო ერთობის დონეზე. ამასთანავე, აღიარება უნდა აისახოს და გამოიხატოს საეკლესიო ერთობაში თითოეული ადგილობრივი ეკლესიისგან. თუ აღიარება ხორციელდება კათოლიკე ეკლესიისგან, მაშინ ის არის მსოფლიო.[6]
თუმცა ყველა ადგილობრივი ეკლესიის საეკლესიო კავშირი მოითხოვს სტრუქტურას ანუ ეპისკოპოსსა და საღმრთო ზიარებას, რომლებიც არიან აუცილებელი ელემენტები მართლმადიდებლური ეკლესიოლოგიისთვის. ეპისკოპოსი წარმოადგენს აუცილებელ საეკლესიო პირობას საეკლესიო კავშირში, რადგან ის არის გარანტი თანხმობისა სხვა ადგილობრივ ეკლესიებთან და ამასთანავე მნიშვნელოვან როლს ასრულებს გადაწყვეტილებათა მიღების პროცესში, რომელიც გამოიხატება ეკლესიურობისა და სინოდალურობის კავშირით. ამგვარად, დასტურდება რომ კრებული არ შეიძლება მოქმედებდეს ეპისკოპოსის გარეშე, მაგრამ ამასთანავე ეპისკოპოსმა აუცილებლად უნდა გამოითხოვოს კრებულისგან თანხმობა („ამინ“), რათა აღიარება სინოდალურადაც დამტკიცდეს ყველა ადგილობრივი ეკლესიისგან.
ეს წრიული პროცესი, რომელიც ეფუძნება ეპისკოპოსცენტრულობას და ადგილობრივი ეკლესიის თანხმობას, გამორიცხავს ეპისკოპოსის გარეშე ერის ან სამღვდელოების თვითნებურ ჩარევას აღიარების პროცესში. ეპისკოპოსს აუცილებელია ჰქონდეს სინოდალური კავშირი და ანგარიშვალდებულება ეკლესიის დანარჩენ ეპისკოპოსებთან, სხვაგვარად, გადაწყვეტილებათა მიღების პროცესი ურთიერთობისა და ერთობის ნაყოფი კი არ იქნება, არამედ მიზეზი შფოთის, განხეთქილების, სქიზმების და ერესის.
პრაქტიკულად როგორ მიდის მთელი ამ პროცესის მუშაობა? რა თქმა უნდა იმავე მეთოდით, როგორც ხდება კრების დოკუმენტების გაუმჯობესება ეკლესიურობის ფარგლებში. ეკლესიები დოკუმენტების საფუძველზე შედიან ერთმანეთის აღიარების პროცესში, როგორც სტრუქტურის მქონე საეკლესიო ერთობების, (ეპისკოპოსი, საღმრთო ევქარისტია, პრესვიტერები და ერი), რომლებსაც, ერთი მხრივ, აქვთ შიდასაეკლესიო ურთიერთობა და ,მეორე მხრივ, საეკლესიო კავშირში არიან სხვა ეკლესიებთან. ამგვარად, აღიარება როგორ საეკლესიო მოვლენა, შეუძლებელია მოხდეს ცალკეული ძალების: ბერების, თეოლოგების, მღვდლების, დიაკვნების ან ერთეული ეპისკოპოსების მიერ და არც ბერების, სამღვდელოების და ერის კაცთა ცალკეული ჯგუფების მიერ, რადგან ყველა ეს არაფორმალური საეკლესიო ძალები არ წარმოადგენენ ეკლესიას, არამედ მხოლოდ საეკლესიო სახეებს.
სინოდალური დადგენილებების და დოკუმენტების აღიარების ზემოთ წარმოდგენილი მეთოდი დასტურდება თავად კრებების ისტორიიდან. ამასთან, რადგან პროცესი დაკავშირებულია პირველ რიგში ადგილობრივ ეკლესიასთან ევქარისტიულად და ეპისკოპოცენტრულად, მოითხოვს წინა კრებებთან თანხმობას, ხოლო მსოფლიო და საყოველთაო აღიარება მთელი საეკლესიო სავსების და სხვა დიდი საეკლესიო ორგანოს მიერ მისი დადასტურება წარმოადგენს sine qua non.
ეს ყველაფერი ადასტურებს იმას, რომ რომელიმე კრების დადგენილებების მიღება არის ერთგვარი ლიტურგიკული პროცესი საეკლესიო სავსებისა, ხოლო დადგენილებების სინოდალური აღიარება არ ხდება ავტომატურად და არ არის (რა თქმა უნდა ყოველთვის ეკლესიურობის ფარგლებში) რაიმე გრძნობადი ან თვლადი რეალობა.[7] მიმაჩნია რომ ამ საკითხთან დაკავშირებით რამდენიმე მაგალითის მოყვანაა საჭირო.
ნიკეის პირველი მსოფლიო კრება(325) სანამ საყოველთაო აღიარებას მოიპოვებდა და გახდებოდა მსოფლიოობის სინოდალური მოდელი, ნახევარ საუკუნეზე მეტ ხანს ეჭვის ქვეშ იდგა.
ეფესოს კრება(449), რომელიც ფორმალურად დახასიათებული იყო როგორც მსოფლიო, საბოლოოდ ისტორიაში დარჩა როგორც „ავაზაკთა კრება“.
ქალკედონის კრება(451), რომელიც შეიკრიბა და ჩატარდა განსაკუთრებულ პირობებში, მონაწილეობის მიღების და დიალოგის თავისუფლების კუთხით სხვადასხვა საეკლესიო ტრადიციის წარმომადგენელთათვის, ამ წინაპირობების გათვალიწინებით, თითქოს უნდა ჩამოეყალიბებინა სხვადასხვა თეოლოგიური მოსაზრებიდან ერთი, საყოველთაოდ მისაღები აზრთა სინთეზი, მაგრამ ამ კრების გადაწყვეტილებები არ იქნენ მიღებული აღმოსავლეთ იმპერიის არაბერძნულენოვანი საეკლესიო ერთობების მიერ და ამგვარად ჩამოყალიბდა ეკლესიათა ერთი ჯგუფი, რომლებიც ხასიათდებიან, როგორც ანტიქალკედონელები. საკითხის ამგვარი განვთარების მიუხედავად ამ კრების მსოფლიოობა ეჭვის ქვეშ არ დამდგარა.
ბოლოს, კონსტანტინოპოლის ადგილობრივი კრება(381) აღიარებულ იქნა, როგორც მეორე მსოფლიო კრება 170 წლის შემდეგ ქალკედონის მეოთხე მსოფლიო კრების მიერ (451).[8] ზემოთ მოყვანილი ისტორიული მონაცემების საფუძველზე მტკიცდება, რომ ზოგიერთი კრება არ იყო აღიარებული როგორც მსოფლიო თავის ეპოქაში, ხოლო ზოგიერთი, რომელიც მსოფლიოდ ითვლებოდა მოგვიანებით კარგავს მსოფლიოობის სტატუსს. ამგვარი ცვლილების თვალსაჩინო მაგალითია იერიის კრების(754) ჩანაცვლება ნიკეის კრებით(787), რომელიც საბოლოოდ აღიარებულ იქნა მეშვიდე მსოფლიო კრებად.
წარმოდგენილი ისტორიული დასაბუთება ამტკიცებს, რომ რომელიმე კრების მიღებისა და აღიარების პროცესი დაკავშირებულია პირველ რიგში საეკლესიო სავსების მიერ მისი გადაწყვეტილებების მიღებასა და აღიარებასთნ და შემდეგ თვითონ კრების თვითშეგნებასთან. ყოველივე ზემოთ თქმულს მივყავართ იმ დასკვნებამდე, რომლებიც მიმაჩნია, რომ საჭიროა წმიდა და დიდი კრების გადაწყვეტილებებისა და დოკუმენტების აღიარებისა და მიღების მეთოდის გასაცნობიერებლად.
ა) გადაწყვეტილებათა მიღების პროცესში მთავარია თანხმობა და ერთსულოვნება, არა რიცხობრივად ან უმრავლესობის პრინციპით, არამედ სარწმუნოების ჭეშმარიტების აზრობრივად ჩამოყალიბებაში. სწორედ ამის გამო, კრებებს არასოდეს გამოუყენებიათ საპარლამენტო თათბირის მსგავსი რაიმე მეთოდი. აგრეთვე, კონსესუსი არასოდეს ყოფილა რაიმე მოსაზრების სხვა მოსაზრებაზე გამარჯვების პირობა. ამ კუთხით გადამწყვეტი იყო ყოველთვის გარკვეული ადამიანების, ძირითადად ეპისკოპოსების წვლილი, რათა მომხდარიყო ჭეშმარიტების გადმოცემა ყველასათვის მისაღები ფორმით. უმრავლესობის პრინციპი არასოდეს გამხდარა ჭეშმარიტებისა და ავტორიტეტის კრიტერიუმი.
ბ) ეპისკოპოსთა და ერისკაცთა სწორედ ეს წვლილი და ღვაწლი კრებების მუშაობაში და თეოლოგიური აზრის გამოთქმაში ერთსულოვანი თანხმობის მისაღწევად, ხდებოდა კონკრეტული პიროვნებების და მათი საქმიანობის აღიარების მიზეზი თვითონ სინადალური სხეულისაგან (მაგ. ათანასე ალექსანდრიელი, ბასილი დიდი, მაქსიმე აღმსარებელი, თეოდორე სტუდიელი და სხვ.). და პირიქით, კონკრეტული პიროვნებების უარყოფითი პოზიცია ხდებოდა მათი გარიყვის მიზეზი, რადგან არა ერთობას,არამედ განხეთქილებას იწვევდნენ.
გ) ვფიქრობ, რომ კრების მსოფლიოობის კრიტერიუმები, რომლებიც გამოითქვა მეექვსე მსოფლიო კრებაზე (680-681) და განამტკიცა მეშვიდე მსოფლიო კრებამ არ ეხებიან მხოლოდ ადგილობრივი ეკლესიების მეთაურთა და ტრადიციების ერთსულოვნებას ან თანხმობას[9] საკუთარი ეკლესიების გარეშე, არამედ ამ კრიტერიუმებით ხაზი ესმება ეკლესიების მეთაურთა არსებით და პირველად როლს, რომლებიც არიან საკუთარი ადგილობრივი ეკლესიების ტრადიციების დამცველნი და მატარებელნი, როგორც აღმოსავლეთში, ისე დასავლეთში. ასევე, აღნიშნული კრიტერიუმებით მოხდა ეკლესიების მეთაურთა წვლილის აღნიშვნა ერთსულოვნების მიღწევის საქმეში, რათა საბოლოოდ მიღებულ იქნას კრების გადაწყვეტილებანი მთელი ეკლესიისაგან, რაც გამოხატავს სწორედ ეკლესიის ერთობას. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ პირველი მსოფლიო კრების (325) და მისი სიმბოლოს ავტორიტეტი განაპირობა ორი უდიდესი თეოლოგიური ტრადიციის (ანტიოქიის და ალექსანდრიის) თანხმობამ. მსგავსმა წინაპირობებმა ითამაშეს გადამწყვეტი როლი ნიკეა-კონსტანტინოპოლის მრწამსის, მთელი ეკლესიის სიმბოლოდ აღიარების საქმეში. ერთი ადგილობრივი ეკლესიის სიმბოლო აღიარებულ იქნა მსოფლიო ეკლესიის სარწმუნოების სიმბოლოდ მეოთხე მსოფლიო კრების გადაწყვეტილების შემდეგადაც. ადგილობრივი ეკლესიების მეთაურთა როლის განსხვავებული განმარტება, აუცილებლად გამოიწვევს მათი პრიმატის აღიარებას ადგილობრივ ეკლესიებთან მიმართებაში.
დ) სინოდალური გადაწვეტილებების მიღებისა და დათანხმების პროცესი არ მოითხოვს ამ გადაწყვეტილებების მყისიერ მიღებას, თუნდაც მათ გააჩნდეთ პანორთოდოქსული ავტორიტეტი. მოგვიანებით გამოხატული თანხმობა მისაღებია, რადგან საბოლოო კრიტერიუმია კავშირის დადასტურება და ერთობის გამოხატვა, თუნდაც ზემოთ წარმოდგენილი პროცესის გავლის შემდგომ. რომელიმე ადგილობრივი ეკლესიის წინადადება კრების გადაწყვეტილებების შესასწორებლად, მათი რედაქტირების ან განმარტებისთვის არ ნიშნავს კრების საქმიანობის ეჭვქვეშ დაყენებას, პირიქით არის იმ მოქმედების მეთოდის ნაწილი, რომელსაც ვუწოდეთ საეკლესიო რეაქცია (პასუხი) რომელიმე კრების დუკუმენტების მიმართ. ამგვარი რამ დასტურდება თვითონ ეკლესიის ცხოვრებაში და სინოდალური პრინციპის მუშაობის ისტორიაში.
ე) ადგილობრივი ეკლესიების მეთაურთა ზემოთხსენებული როლი კრების გადაწყვეტილებების საყოველთაოდ მიღებასა და აღიარებაში, ასევე მნიშვნელოვანია კონკრეტულ გადაწყვეტილებებზე ერთსულოვნების და თანხმობის მისაღწევად და ასევე ამ გადაწყვეტილებების ეკლესიის ტრადიციასთან და კრებების სწავლებასთან თანხმობაში მოსაყვანად. სწორედ ამგვარი ურთიერთობაა ის, რაც განაპირობებს თვით მსოფლიო კრების გადაწყვეტილებების უცდომელობას, რადგან რომელიმე კრების უცდომელობას განაპირობებს ყველა ადგილობრივი ეკლესიის თანაზიარება და ასევე კავშირი ეკლესიის საერთო ტრადიციასთან და არა მისი საქმიანობის ცალკეული შეფასებანი.[10]
ამგვარად, წმიდა და დიდი კრების, როგორც საეკლესიო მოვლენის, გადაწყვეტილებების მიღება და აღიარება დაკავშირებულია ყველა ადგილობრივ ეკლესიასთან, უფრო ზუსტად ამ ეკლესიების სინოდალურ ორგანოებთან და ინსტიტუტებთან. სწორედ ამ ინსტიტუტებში ცხადდება კავშირი და დასტურდება ყველა ადგილობრივი ეკლესიის ერთობა კათოლიკე ეკლესიასთან.
აღიარების პროცესი არ ნიშნავს წმიდა და დიდი კრების მნიშვნელობის დაკნინებას, რადგან მართლმადიდებელ ეკლესიაში სინოდალურობა წარმოადგენს ეკლესიის ერთობის უმაღლეს გამოხატულებას კონკრეტულ ადგილსა და დროში. ამასთან, პატერიკულ ტრადიციაში ეკლესიასა და კრებას შორის განსხვავება არ არსებობს.[11]
წმიდა და დიდი კრება მოქმედებდა ისე, რომ არ დაუკნინებია და არ შეულახავს ადგილობრივი ეკლესიების ავტოკეფალია, პირიქით გაამყარა სინოდალურობის პრინციპი და ამგვარად დაადასტურა მათ შორის კავშირი, რაც (სინოდალურობა) მართლმადიდებელი ეკლესიის არსებითი ელემენტია. სინოდალურობის პრინციპი, ასევე არის კრების გადაწყვეტილებების და დოკუმენტების მიღების პროცესის საფუძველი.
ყოველივე ზემოთ თქმულის შემდეგ აუცილებელიცაა ყურადღება არ მივაქციოთ წმიდა და დიდი კრების მიმართ გამოთქმულ კრიტიკას და არ მივიღოთ a priori შეხედულება მის მიმართ, როგორც ყაჩაღთა კრებისა. აუცილებელია, ერთსულოვნად დავიძრათ წმიდა და დიდი კრების გადაწყვეტილებების მისაღებად, იმის რწმენით, რომ მასში მოქმედებდა სულიწმიდა, რომელიც მუდამ გვწინამძღვრობს „ყოველი ჭეშმარიტებისაკენ“ (ინ. 16, 13).
წყარო: http://www.amen.gr/article/oi-apofaseis-tis-agias-kai-megalis-synodou-kai-to-provlima-tis-proslipsis-rception-afton
თარგმანი: დავით ნებიერიძე და ნიკოლოზ ღონღაძე
[1] ძირითადი ბიბლიოგრაფია და პრობლემატიკა გადაწყვეტილების მიღების თემასთან დაკავშირებით იხ. G. Routhier, La reseption d’ un concile, Les editons du Cerf, Paris 2012 (სადაც მითითებულია ბიბლიოგრაფია)
[2] იხ. N. Nissiotis, “The Meaning of Reception in Relation to the Results of ECUMENICAL Dialogue”, The Greec Orthodox Theological review 29 (1985), გვ. 147 და 151.
[3] იხ. J. Zizioulas, “The Theological Problem of Reception”, Bulletin Centro Pro Unione 26 (1984), გვ.5.
[4] გადაწყვეტილებათა მიღების პროცესის მიღების შესახებ ძველ ეკლესიაში იხ. I. Feidas, “Rezeption und Synodaliat in der altesten Kiche des zweiten jahrunderts”, ΘΕΟΛΟΓΙΑ 87 (2016) გვ. 197-217.
[5] იხ. Y. Congar, “La Reception comme realite ecclesioloque”, Revue des Sciences Philosophiques et Theologiques 56 (1972), გვ. 392. შეად. J-M. Tillard, Eglise d’ Eglises. L’ ecclesiologie de communion, Paris 1987 (Ed du Cerf, coll “Cogitatio Fidei” 148), გვ.155-181.
[6] შეად. J-M. Tillard, “Fondements ecclesiologiques de la “reception” oecumenique”, Toronto Jurnal of Theology 3/1 (1987), გვ. 28-40. Κ. Δεληκωσταντή, «Συνοδικότητα: Το ήθος της εκκλεσιαστικής ελευθερίας», εν ΘΕΟΛΟΓΙΑ 80 (2009), გვ.223-228.
[7] იხ. C. B. Scouetris, Ecclesial Being. Contribution to TheologicalDialogue, Ch. Veniamin, Mount Thabor Publishing 2005, გვ. 127.
[8] მნიშვნელოვანი და კონკრეტული კვლევები მეორე მსოფლიო კრების გადაწყვეტილებების აღიარებასთან დაკავშირებით იხ. A. M. Ritter, “ II secondo concilio ecumenico e la sua ricezione: stato bella ricerca” Cristianesimo nella Storia 2 (1981) გვ. 341-365 და A. de Halleux, “La Reception du Symbole Oequmenique de Nicee a Chalcedoine “ Ephemerides Theologicae Lovanienses 61 (1985) გვ. 5-47.
[9] Mansi XI 681 და XIII, 208-209.
[10] შედრ. N. Afanassieff, “ La Infaillibilite de l'Eglise du point de vue d'un theologien orthodoxe” La Infaillibilite de l'Eglise Chevetogne 1963 გვ. 180-201. A. S. Khomiakov, L'Église latine et le Protestantisme au point de vue de l'Église d'Orient. Recueil de article sur les questions religieuses, Lausanne. 1962, გვ. 32.
[11] „ხოლო ეკლესიის სახელი არის არა განყოფა, არამედ ერთობა და თანხმობა“ (Ἰωάννου Χρυσοστόμου «Ερμηνεία εις την Α’ Κορινθίους» PG. 61, 13) და „ეკლესიის სახელია კრება და სისტემა“ (იმავესი,”Εις τν ψαλμόν” 149ον” PG. 55, 493).
