ლამპრობის „განახლებული რიტუალი“ – ხარვეზები და გამოწვევები მღვდელ-მონაზონი ლეონიდე ებრალძე

 2020 წ. 17 თებერვალს საქართველოს საპატრიარქოში შედგა საზოგადოებასთან ურთიერთობის სამსახურის ანალიტიკური ჯგუფის შეხვედრა, როგორც სამსახურის Facebook-გვერდი იუწყება, სხდომამ გადაწყვიტა „საქართველოს საპატრიარქოში შეიქმნას სასულიერო პირებისა და თეოლოგებისგან შემდგარი ლიტურგიკული საკითხების შემსწავლელი საინიციატივო ჯგუფი, რომელიც მუდმივად იმუშავებს საქართველოს ეკლესიის პრაქტიკაში დამკვიდრებულ საღვთისმსახურო საკითხებზე მათი საერთო ფორმაში მოქცევისა და გამართულად ჩამოყალიბების მიზნით“.

რა თქმა უნდა, მისასალმებელია, რომ საპატრიარქოს ადმინისტრაციის ერთ-ერთი ორგანო ისეთი უმნიშვნელოვანესი საკითხით ინტერესდება, როგორიც ღმრთისმსახურებაა. სასურველი იქნება წმინდა სინოდმა გამოკვეთოს ამ ახალი საინიციატივო ჯგუფის ლეგიტიმაციის საზღვრები და მისი მიმართება უკვე არსებულ ლიტურგიის სინოდალურ კომისიასთან, რომელსაც ამჟამად რუისის მთავარეპისკოპოსი იობი ხელმძღვანელობს.

პრობლემა, რომელსაც წინამდებარე წერილი შეეხება, არა ლიტურგიული საკითხების გადაჭრით დაინტერესებაა, რაც ცალსახად მისასალმებელია, არამედ სამოყვარულო ცოდნის გამოყენებით ლიტურგიული ტექსტების ხელყოფა.

Facebook-ზე არსებულ ჯგუფში „ეკლესია“, რომელიც გათვლილია სასულიერო პირებზე, და რომლის ადმინისტრატორებიც საქართველოს საპატრიარქოს საზოგადოებასთან ურთიერთობის სამსახურის ანალიტიკური ჯგუფის წევრები არიან, ა.წ. 14 თებერვალს გამოქვეყნდა ფაილი, აღწერაში ნათქვამია, რომ განახლდა უძველესი ქართული ლამპრობის მსახურება, რომლის დროსაც ეკლესიაში, წელიწადში ერთხელ ჩატარდება სანთლის კურთხევაც. მოგვიანებით იგივე რიტუალი გამოქვეყნდა საქართველოს საპატრიარქოს ოფიციალურ საიტზეც, მცირედი წინათქმით და შეხსენებით: „წარმოგიდგენთ, „მირქმის“ დღესასწაულზე უძველესი ‘კურთხევანის’ მიხედვით შედგენილ ლამპრების (იგივე სანთლების) კურთხევის და ლიტანიობის წესს.“.[i]

დასახელებული „განგების“ განხილვამდე უნდა აღინიშნოს, რომ ლამპრობა, ანუ მირქმის/მიგებების დღესასწაულთან დაკავშირებით ანთებული ჩირაღდნებით ან სანთლებით გამართული პროცესია არა ქართული, არამედ უძველესი იერუსალიმული ლიტურგიული პრაქტიკაა, რომელიც იერუსალიმის ლიტუგიის ბიზანტინიზაციის შემდეგ გაქრა საეკლესიო ხმარებიდან, როგორც იერუსალიმში, ისე საქართველოში,[ii] თუ არ ჩავთვლით სვანეთში შემორჩენილ დღეობას, რომელიც საეკლესიო რიტუალიდან სახალხო დღესასწაულად იქცა[iii].

თავად საიტზე წარმოდგენილი, შედგენილი რიტუალი კი, რომლის გამოყენებასა და გავრცელებსაც სთავაზობენ სასულიერო პირებს წარმოადგენს რამდენიმე გვერდიან ტექსტს, რომელიც შედგება სხვადასხვა ლოცვებისა და რუბრიკებისაგან.

პირველ რიგში, უნდა ითქვას, რომ „ლიტურგიული“ რუბრიკები სავსებით ამ ახალი „განგების“ შემდგენელის გამოგონილია, მაგ. აქ საუბარია მორწმუნეების მიერ კელაპტრის შეძენაზე, ანალოღიის შუა ტაძარში დადგმაზე, მღვდლის მიერ ლოცვისას სასანთლეზე სამი სანთლის ანთებაზე, მომდევნო ლოცვისას კი წინდაწინ ანთებული სამი სანთლიდან მღვდლის მიერ დიდი კელაპტრის ანთებაზე, მარჯვენა ხელიდან კელაპტრის მარცხენა ხელში გადატანაზე და ა.შ. რა თქმა უნდა, უძველეს ლიტურგიულ ტექსტები მსგავს მითითეთებს არ შეიცავენ.

რას წარმოადგენენ თავად ლიტურგიული ტექსტები? პირველი სამი ლოცვა, რომელიც ახალ რიტუალშია შეტანილი: (1) „უფალო ნათლისაო“, (2) „ღმერთო ძლიერო“, (3) „უფალო, რომელმან მოსდრიკენ ცანი“, პირველად გამოსცა ექვთიმე კოჭლამაზაშვილმა ჟურნალ „რელიგიაში“ 1998 წელს.[iv] თითოეული მათგანი წარმოადგენს განსხვავებული ეპოქისა და განსხვავებული კურთხევანის საკუთრებას, კერძოდ კი უძველესი, „უფალო ნათლისაო“ დაცულია X საუკუნის სინურ ხელნაწერში Sin. Geo. O. 54. მომდევნო ლოცვა, რომელიც ტექსტოლოგიურად პირველთან შედარებით გვიანდელი ხანისაა, დაცულია ასევე X საუკუნის ორ სინურ ხელნაწერში Sin. Geo O. 12და Sin. Geo. O. 66. სამივე დასახელებული სინური ხელნაწერი წარმოადგენს ათონამდელ, პალესტინური რედაქციის კურთხევანს.[v] ხოლო ყველაზე გვიანდელი ტექსტი „უფალო, რომელმან მოსდრიკენ ცანი“ დაცულია პოსტ-ათონურ, გვიანდელი რედაქციის XVII საუკუნის კურთხევანში, ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის A450 ხელნაწერიდან.[vi] როგორც ვხედავთ, სახეზეა სამი სხვადასხვა წარმოშობისა და ეპოქის ტექსტი, რომლებიც გამოიყენებოდნენ სხვადასხვა დროსა და გეოგრაფიულ არეალში, ლამპრობის დღესასწაულისათვის, მაგრამ ყოველთვის ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად, ისტორიაში პირველად მათ „განგებაში“ ერთად მოუყარა თავი თანამედროვე გამბედავმა კომპილატორმა.

შემოთავაზებულ რიტუალში ლამპართა კურთხევის სამ ლოცვას მოსდევს ორი ლოცვა „გმადლობთ შენ“ და „აუნთე სანთელი სახიერო“, ორივე მათგანი ასევე მომდინარეობს Sin. Geo O. 12 -დან.[vii]„გმადლობ შენ“ ამ კურთხევანში შესულია არა როგორც ლამპრობის, როგორც განსაკუთრებული მსახურების ლოცვა, არამედ როგორც სანთლის კურთხევისა, ასევე „აუნთე სანთელი“ წარმოადგენს არა ლამპრების, არამედ კერეონების კურთხევას. დასახელებული ლოცვები არასდროს ყოფილა მირქმის დღესასწაულთან და ლამპრობასთან დაკავშირებული. საინტერესოა აღინიშნოს, რომ ჩამოთვლილი ლოცვების ნაწილი ოდესღაც სამწუხრო ლოცვებს წარმოადგენდნენ, რომლებიც, დღევანდელი „ნათელო მხიარულოს“ მსგავსად ითქმოდა მწუხრის დადგომის ჟამს სანთლების ანთებისას.[viii]

რიტუალის მომდევნო პასაჟი სანთლების გადაკიდებაა, „აწ განუტევეს“ გალობის ფონზე, რის შემდეგაც იწყება სალიტანიო მსვლელობა. სალიტანიო მსვლელობისას მითითებულია კვერექსის წარმოთქმა. საუბარი გვაქვს Sin. Geo O. 12-დან ამოღებულ მიგებების კვერექსზე „ქრისტე, რომელი პირველ საუკუნეთა ღმერთ ხარ“.[ix] ეს კვერექსი იერუსალიმურ ლიტურგიულ განგებაში წარმოითქმოდა ჟამისწირვისას. ყველა მნიშვნელოვან დღესასწაულს გააჩნდა საკუთარი კვერექსი, რომლებიც იცვლებოდნენ დღესასწაულის შინაარსის მიხედვით.[x] ახალი განგების შემდგენელმა არა მხოლოდ უადგილოდ გამოიყენა უძველესი ჟამისწირვის კვერექსი, არამედ მისთვის შეუნდობლად მიუმატებია მუხლები, რომლებიც მას არასდროს ეკუთვნოდა, კერძოდ კი ბიზანტიური ლიტურგიული განგებების მრჩობლი კვერექსიდან. ყველაზე სამწუხარო კი ის არის, რომ უძველესი კვერექსის მუხლებს, ტექსტის შემდგენელი „იადგარის მუხლებად“ მოიხსენიებს. იადგარი კი იერუსალიმური ლიტურგიული ტრადიციის ტროპოლოგიონის, ანუ ჰიმნოგრაფიული კრებულის ქართული სახელწოდებაა, მაშინ როდესაც მიგებების კვერექსი არა ჰიმნოგრაფიული, არამედ ევქოლოგიური ტექსტია.

საბოლოოდ რიტუალი სრულდება პატარა ლოცვით „უფალო, ღმერთო ჩუენო, რომელმან შეჰქმენ ნათელი...“, რომელიც ასევე Sin. Geo O. 12-დან არის ამოღებული და რეალურად ახალი სანთლის კურთხევის ლოცვას წარმოადგენს. [xi] მსგავსად წინა ორი ლოცვისა „გმადლობთ შენ“ და „აუნთე სანთელი სახიერო“, არც ამ ბოლოს ჰქონია ოდესმე ლამპრობასა და მირქმის დღესასწაულთან კავშირი.

სამწუხაროდ,წარმოდგენილ რიტუალში სახეზეა არა რაიმე ძველი ტრადიციის აღდგენა, არამედ სხვადასხვა ეპოქასა და სხვადასხვა ლიტურგიულ ოჯახში შექმნილი, სავსებით განსხვავებული დანიშნულების ტექსტების ერთად თავმოყრა, აღრევა და მათი ავთენტურობის შელახვა. ბუნებრივია „ლამპრობის“ დღეობის  აღდგენა მისასალმებელია, მაგრამ ეს არ უნდა ხდებოდეს უძველესი ტექსტების ნაჩქარევი თავმოყრის ხარჯზე, რაც ერთგვარად შეუფერებელიც კია, როგორც თავად დღესასწაულისა და მისი მნიშვნელობისათვის, ასევე იმ უდიდესი და უმრავალფეროვნესი ლიტურგიული მემკვიდრეობისათვის, რომელიც ქართულმა ხელნაწერმა კულტურამ შემოუნახა კაცობრიობას.

სასურველი იქნება, სასულიერო პირები მეტი სიფრთხილით მოეკიდონ ასეთ არაავთენტურ, ალოგიკურ და ახლად შექმნილ „განგებებს“ და არ დაიწყონ მათი უაპელაციოდ გამოყენება. რიტუალში გამოყენებული ძველი ტექსტები, არ ნიშნავს იმას, რომ თავად რიტუალიც, მისი სტრუქტურაც ასევე ძველია, პირიქით, სახეზეა უამრავი ხარვეზით შედგენილი სავსებით ახალი გამოგონება ლამპრობის „განგებისა“ იმ სახით, რა სახითაც ძველად არასდროს უარსებია მას.