უკრაინის ეკლესიის ავტოკეფალიის მინიჭებასთან დაკავშირებით მსოფილო საპატრიარქომ თავისი ეგზარქები უკრაინაში მიავლინა, ამის საწინააღმდეგოდ, მოსკოვის საპატრიარქომ მსახურება გაწყვიტა მსოფლიო საპატრიარქოს იერარქებთან, რაც ბოლო დროის უმთავრეს თემად იქცა, რომელიც უკრაინულ საზოგადობასა და მედიაში უყურადღებოდ არ რჩება. ამ თემასთან დაკავშირებით არსებობს უამრავი ჭორი და არაკომპენტენტური კომენტარი. იმის გასარკევად თუ რა ხდება სინამდვილეში, ჩვენ აღმოვაჩინეთ ამ პროცესის უშუალო მონაწილე- ცნობილი მართლმადიდებელი თეოლოგი და კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოს იერარქი, ტელმესუს არქიეპისკოპოსი იობი (ჟენევა, შვეიცარია). ის 1974 წელს მონრიალში (კანადა), უკრაინულ ემიგრაციულ ოჯახში დაიბადა. მთავარეპისკოპოსი იობი (გეჩა) არის თეოლოგიის დოქტორი, მსოფლიო საპატრიარქოს ცენტრის (შვეიცარიაში, ჟენევა, შამბეზი), მართლმადიდებელური თეოლოგიური ინსტიტუტისა და პარიზის კათოლიკური უნივერსტიტეტის (საფრანგეთი, პარიზი) პროფესორი, მსოფლიო საპატრიარქოს მუდმივი წარმომადგენელი მსოფლიო ეკლსიათა საბჭოში (შვეიცარია, ჟენევა), მართლმადიდებლურ და კათოლიკურ ეკლესიებს შორის თეოლოგიური, ერთობლივი, საერთაშორისო დიალოგის კომისიის თავჯდომარე. მსოფლიო პატრიარქ ბართლომეოსის ლოცვა-კურთხევით, 2016 წლის 19-26 ივნისს, იყო კრეტაზე გამართული მართლმადიდებლური დიდი და წმინდა კრების ერთ-ერთი მომხსენებელი. იგი საუბრობს ექვს ენაზე- ინგლისურად, ფრანგულად, ბერძნულად, უკრაინულად, რუსულად და იტალიურად. სიღრმისეულად ფლობს უკრაინის ეკლესიის ისტორიას. მისი სადოქტორო დისეტარციაა “კიევში მიტროპოლიტ კიპრიანე კიეველის ლიტურგიკული რეფორმა 1330-1406 წლებში”
მეუფე იობ, როგორც ცნობილია, მსოფლიო საპატრიარქომ გადაწყვიტა თავისი წარმომადგენლები- ეგზარქები უკრაინაში მიევლინა, რათა მათ უკრანის ეკლესიის სხვადასხვა ნაწილში ავტოკეფალიის მინიჭების შესაძლებლობასთან დაკავშირებით, მოლაპარაკებები და დიალოგი გამართონ. თუმცა, მოსკოვის საპატრიარქოს მხრიდან გადაიდგა ძალიან კრიტიკული ნაბიჯი და ეწოდა ამ ქმედებას “კანონიკურ ტერიტორიაზე უკანონო შეჭრა”, ამასთანავე, მოსკოვმა დაამატა მსოფლიო საპატრიარქოსთან მსახურებითი კავშირის გაწყვეტა. გააკეთეთ კომენტარი თუ შეიძლება, რამდენად მართებულია მოსკოვის განცხადებები? იყო თუ არა მსოფლიო საპატრიარქოს გადაწყვეტილება უკანონო და არაკანონიკური ?
თავდაპირველად მინდა ყველა დავამშვიდო, რომ არანაირი “სხვის კანონიკურ ტერიტორიაზე შეჭრა” არ დაფიქსირებულა და არც მომხდარა, მეტიც, ჩვენ არ ვაპირებთ სქიზმის შექმნას, ან მის ლეგიტიმაციას. პირიქით, როგორც უკვე მსოფლიო პატრიარქმა ბართლომეოსმა არაერთხელ განაცხადა, დედაეკლესია ცდილობს მოძებნოს კანონიკური გზა, უკრაინაში საეკლესიო განხეთქილების განსაკურნად. სწორედ ამიტომ წარიგზავნენ მსოფლიო საპატრიარქოს ეგზარქები, რათა წარმართონ დიალოგი და მოიძიონ მსგავსი შესაძლო გზები. ვინაიდან არაბუნებრივი, გაყოფილი-სქიზმარტური მდგომარეობა უკრაინაში უკვე თითქმის 30 წელია არსებობს. უკრაინის ათასობით მართლმადიდებლური სამრევლო და მილიონობით მართლმადიდებელი მორწმუნე, სწორედ ამ სქიზმის შედეგად საყოველთაო მართლმადიდებელი ეკლესიის ერთობის გარეშე რჩება, მათ, მართლმადიდებელ ძმებთან, არა მხოლოდ ევქარისტული კავშირი აქვთ შეჩერებული, არამედ მთავარი, მოწყვეტილნი არიან კანონიკური ეკლესიის წიაღში არსებულ ხსნასაც. შეუძლებელია ამან დედა ეკლესიაში ტკივილი და შეშფოთება არ გამოიწვიოს. მთელი ამ წლების განმავლობაში კონსტანტინოპოლის ეკლესია ტკივილით უცქერდა, თუ როგორ განიცდის შიდა დაყოფას მისი შვილი- უკრაინის ეკლესია. მსოფლიო საპატრიარქოში იმედოვნებენ, რომ ეს პრობლემა შიდა საშუალებებითა და ძალებით განიკურნება, მუდმივად ლოცულობენ ამაზე და ლოცვებში არასდროს ივიწყებენ მრავალტანჯულ მართლმადიდებელ უკრაინელ ხალხს. მაგრამ მოვლენებმა ბოლო 30 წლის განმავლობაში და განსაკუთრებით 2014 წლის შემდეგ ნათლად აჩვენა, რომ მხოლოდ შიდა ძალებით უკრაინის მართლმადიდებელ ეკლესიას არ შეუძლია გადაჭრას სქიზმის პრობლემა და გაერთიანდეს, რამდენადაც ეს გარე პოლიტიკურ ფაცტორებსა და გავლენებზეა დამოკიდებულია, კერძოდ კი მის მეზობელზე, რუსეთის სახელმწიფოზე. ამ ბოლოს ნათელი გახდა, რომ რუსეთისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი უკრაინის ეკლესიის გაერთიანებისთვის ხელშეწყობა კი არაა, არამედ პირიქით, რომ უკრაინაში, ეკლესიის მეშვეობით, თავისი პოლიტიკური გავლენები შეინარჩუნოს. ჩვენ აქ სხვა მიზნებს ვხედავთ, რომელთა მიღწევისათვის საჭიროა სხვა საშუალებების გამოყენება. ალბათ ამიტომაა, რომ რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიას გარკვეული პოლიტიკური ფაქტორების გავლენით, არ აქვს საშუალება უზრუნველყოს მართლამდიდებელთა ერთობა უკრაინაში, არ ერთვება დიალოგში, მათთან რომლებიც ზოგიერთი მიზეზების გამო კანონიკური ეკლესიის გალავნის მიღმა აღმოჩნდნენ და შესაბამისად არც ცდილობს, რომ მოძებნონ ოპტიმალური საშუალებები, კანონიკური იკონომიის ფარგლებში, რათა ამ მორწმუნეებმა საყოველთაო მართლმადიდებელ ეკლესიის წიაღში დაბრუნება შეძლონ, რასაც კიდევ ერთხელ ადასტურებს მოსკოვის საპატრიარქოს წმინდა სინოდის განცხადებები. საკუთარი პოლიტიკური ამბიციებისათვის ისინი არღვევენ არა მხოლოდ უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესიის მართლმადიდებლურ სამწყსოსს, არამედ საყოველთაო მართლმადიდებლურ ეკლესიასაც. ეს ძალიან სამწუხარო და უსიამოვნოა. ეს არაკანონიკური გზაა, რომელიც არ ემსახურება სქიზმის შევიწროვებას, არამედ პირიქით, ზრდის დაყოფებსა და სქიზმას.
ვიმედოვნებთ, რომ რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ეს ნაჩქარევი და არაკანონიკური გადაწყვეტილება გაუქმდება და დიალოგი განახლდება, იმიტომ რომ მიუღებელია პოლიტიკური ამბიციების შედეგად მიღებული დანაწევრებული და გახლეჩილი ქრისტეს სხეული. ამ სიტუაციაში, მსოფლიო საპატრიარქო, როგორც დედა ეკლესია, უფრო მეტადაა ვალდებული თავისი უკრაინელი მართლმადიდებელი შვილების წინაშე, რომლებიც თითქმის 30 წლის განმავლობაში ითხოვენ მიეცეთ რა მათ კანონიკური თავშესაფარი და გადალახონ სქიზმა, ესაა მსოფლიო საპატრიარქოს, როგორც დედაეკლესიის პირდაპირი კანონიკური მოვალეობა. სწორედ უკრაინის მართლმადიდებლური სამწყსოს ბედითა და ხსნით შეშფოთებამ განპირობა მსოფლიო საპატრიარქოს უკანასკნელი დადგენილებები. მიევლინა თავისი ეგზარქები უკრაინაში, რომლებიც ადგილზე დაეხმარებიან სამწყსოს, რომ ეფექტური დიალოგის იწარმოოს უკრაინის ასე დაყოფილ მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის.
შეგიძლიათ ისტორიული და კანონიკური ჭრილის გათვალისწინებით გააკეთოთ კომენტარი კონსტანტინოპოლის გადაწყვეტილებაზე? (ეგზარქების დანიშნვნაზე), ყოფილა თუ არა აქამდე მსგავსი ისტორიულ კანონიკური შემთხვევები? და თუ კი არსებულა, არ არის ეს “სხვა კანონიკურ ტერიტორიაზე შეჭრა”?
იმისათვის რომ ამოიღონ ყველა სპეკულაცია, ხელოვნური ბრალდებების შესახებ, ვგულისხმობ “სხვის კანონიკურ ტერიტორიაზე შეჭრას”, აღვნიშნავ, რომ უკრაინიას ტერიტორია, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს გარდა, არასდროს ყოფილა არც ერთი ადგილობრივი, მართლმადიდებელი ეკლესიის კანონიკური ტერიტორია. კიევის მიტროპოლია, ისტორიულად და კანონიკურად, მისი დაარსების დღიდან მოყოლებული, პირველი კიეველი ქრისტიანების პერიოდიდან დაწყებული, უფლისწულების ასკოლდის, ოლგას, ვლადიმირის დროიდან და კიდევ 700 წელი, მსოფლიო საპატრიარქოს სამიტროპოლიტო იყო. 1686 წელს კიევის ტახტის ნაწილის მოსკოვის პატრიარქის დროებით მზრუნველობაში გადასვლის შემდეგაც, უკრაინა ყოველთვის კონსტანტინოპოლის კანონიკურ ტერიტორიად დარჩა. ისტორიაში მსოფლიო საპატრიარქოს ეგზარგების უკრაინაში დანიშვნის მაგალითები მრავლადაა. რომ არ წავიდეთ ძალიან შორს, შეგვიძლია დავუბრუნდეთ მეოცე საუკუნეს. მეოცე საუკუნის დასაწყისში, მაშინ, როდესაც გალიციისა და ტრანსკარპატიის მიწები ჯერ კიდევ მსოფლიო საპატრიაქროს კანონიკური ტეროტორია იყო, კიევის მიტროპოლიტმა ანტონმა (კრაპოვისკი), რომელიც რუსეთის მართლამადიდებელი ეკლესიის წმინდა სინოდის წევრი იყო, ამ მიწების მართლმადიდებლურ სამწყსოზე ზრუნვის მიზნით, მსოფლიო პატრიარქს ნებართვის, თხოვნისა და ლოცვა-კურთხევის მიღების წერილი მიწერა, რომ მისთვის, მსოფლიო საპატრიარქოს, გალიციისა და ტრანსკარპატიის მიწების ეგზარქის ტიტული მიენიჭებინა. ამ ტიტულით (მსოფლიო საპატრიარქოს ეგზარქი გალიციასა და ტრანსკარპატიაში), მსოფლიო პატრიარქ იოკიმე მესამის მიერ ეს რუსი იერარქი 1910 წელს დაჯილდოვდა. მოგვიანებით ეს ტიტული, მსოფლიო პატრიარქის ეგზარქისა, მსოფლიო პატრიარქმა გერმანე მეხუთემ 1913-1928 წლებში ცნო და დაასტურა. შესაბამისად, მეოცე საუკუნის დასაწყისში, რუსეთის ეკლესიამ, თვითონ მოითხოვა უკრაინის მიწებზე მსოფლიო საპატრიარქოს ეგზარქის დანიშვნა, რაც იმ დროისათვის “სხვის კანონიკურ ტერიტორიაზე შეჭრა” არ იყო. აქედან გამომდინარე არ არის ნათელი, რა საფუძვლებით შეცვალა ახლა რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის წმიდა სინოდმა თავისივე პოზიცია და რა საფუძვლებით ცდილობს უარყოფს დედა ეკლესიის უფლება, დანიშნოს ეგზარქები იმ მიწებზე, რომელიც ისტორიულად და კანონიკურად ეკუთვნის მსოფლიო საპატრიარქოს. აქვე უნდა დავამატოთ, რომ მსოფლიო საპატრიარქოს უკრაინის ეგზარქთა-წარმომადგენელთა ინსტიტუცია დიდი ხნის აღიარებული ტრადიციაა. როდესაც, 1596 წელს, ეპისკოპატის ნაწილი კიევის მიტროპოლიტის მეთაურობით, გამოეყო კონსტანტინოპოლის ეკლესიას და გაერთიანდა რომთან, ორი- ლვოვის ეპისკოპოსი გედეონი და პერემიშლის ეპისკოპოსი მიხაელი მართლმადიდებლობისა და მსოფლიო საპატრიარქო ტახტის ერთგული დარჩა. შესაბამისად, მსოფლიო პატრიარქმა მილეტიოსმა ეპისკოპოსი ლვოვისა გედეონი, უკრაინაში და კიევის სამიტროპოლიტოს ნაწილში ეგზარქად დანიშნა. ამავე დროს, არქიდიაკონი ნიკიფორე (კანტაკოიზენოსი) ბრესტში, მსოფლიო პატრიარქის ეგზარქად და ანტიუნიატური კრების ხელმძღვანელად დაინიშნა, რამაც ხელი შეუწყო უკრაინაში მართლმადიდებლური ეკლესიის შენარჩუნებას. ამის გამო, ის უნიატი ეპისკოპოსებისაგან და პოლონეთის ხელისუფლებისაგან თურქეთის სასარგებლოდ ჯაშუშობაში იქნა ბრალდებული, რის გამოც მალბორკის ციხეში დაატყვევეს, სადაც 1593 წელს გარდაიცვალა. 2001 წელს, უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესიის (მოსკოვის საპატრიარქო) წმინდა სინოდმა მსოფლიო საპატრიარქოს ეს ეგზარქი წმინდანად, მოწამედ შერაცხა. აქედან გამომდინარე ჩვენ არა მხოლოდ ისტორიული პრეცენდეტები გვაქვს უკრაინაში მსოფლიო საპატრიარქო ეგზარქების დანიშვნისა არამედ მათ შორის პატივსაგები წმიდანებიც არიან. სხვა ცნობილი მსოფლიო საპატრიარქოს ეგზარქი უკრაინაში ლვოვის ტახტის ეპისკოპოსის, გედეონის (ბალაბანი) მემკვიდრე ეპისკოპოსი იერემია (ტისაროვსკი) გახლდათ, რომელმაც ლვოვის ეპისკოპოსის ტიტულთან ერთად, ეპისკოპოს გედეონისაგან მსოფლიო საპატრიარქოს ეგზარქისა და კიევის მიტროპოლიის ტახტის ტიტულიც მემკვიდრეობით მიიღო. 1610 წლიდან 1620 წლამდე, ათი წლის განმავლობაში, მხოლოდ ის იყო თანაზიარებაში დარჩენილი მართლმადიდებელი ეპისკოპოსი, სანამ 1620 წელს იერუსალიმის პატრიარქმა თეოფილე მესამემ, მსოფლიო პატრიარქის კურთხევით, უკრაინაში მართლმადიდებლური იერარქია განაახლა და კიევის ახალი მიტროპოლიტი- იობი (ბორეცკი) აკურთხა. იმ დროდან, კიევის მართლმადიდებელი მიტროპოლიტები, მუდმივად ატარებდნენ მსოფლიო საპატრიარქოს ეგზარქის ტიტულს, მაშინაც კი, როდესაც 1686 წელს კიევის მიტროპოლია, დროებით ზრუნვაში (აადმინისტრაციული კუთხით) მოსკოვის პატრიარქებთან გადავიდა. სხვათაშორის, გარდა ეგზარქთა დანიშვნის უფლებისა, იმდროინდელი უკრაინული ეკლესია-მონასტრები და საძმოები სტავროპეგიალურობის სტატუსით მსოფლიო საპატრიარქს წარმოადგენდნენ, ისინი პირდაპირ დაქვემდებარებაში გადაეცემოდნენ მსოფლიო საპატრიარქო ტახტს. კერძოდ კი მსოფლიო საპატრიარქოს სტავროპეგიას წარმოადგენდა, კიევო-პეჩორის ლავრა (1589 წლიდან) ლვოვის საძმო (1589 წლიდან), კიევის ნათლისღების საძმო (1620 წლიდან), მაიაკოვსკის სკიტი (1620 წლიდან), ლუცკის ჯვრის საძმო (1623 წლიდან). დედაეკლესიის ეს აქტები უკრაინის სტავროპეგიალურ მონასტრებთან და საძმოებთან მიმერთებაში არ გაუქმებულა.
გმადლობთ, ახლა ნათელია, რომ უკრაინაში ეგზარქების დანიშვნა არის კონსტანიტოპოლელი პატრიარქების კანონიკური და ისტორიული პრეროგატივა. მაგრამ როგორ გამოიყურებოდა ეს ყველაფერი 1686 წლის შემდეგ, მართალია რომ უკრაინის ტერიტორია არ იყო “მოსკოვის საპატრიარქოს კანონიკური ტერიტორია”?
მართალია. უკრაინა იყო და დარჩა 1686 წლიდანაც კი მხოლოდ მსოფლიო საპატრიარქოს კანონიკურ ტერიტორიად. მას შემდეგ რაც უკრაინის მარცხენა სანაპირო შეურთდა მოსკოვის სახელმწიფოს, მეჩვიდმეტე საუკუნის შუა პერიოდში, კიევის ეკლესია გაიყო რამდენიმე მეტოქე ქვეყნებს შორის -რუსეთი, პოლონეთი, თურქეთი, რის გამოც შეუძლებელი იყო კიევში მხოლოდ ერთი მიტროპოლიტის დიდი ხნით არჩევა. ამ რთულ ვითარებაში, მსოფლიო პატრიარქმა, იმ მიზეზით რომ უკრაინის სამსწყო არ დაეტოვებინა საეპისკოპოსო მზრუნველობის გარეშე, უკრაინის ეკლესიის ნაწილი, იმ ტერიტორიებზე, რომელიც რუსეთის სახელმწიფოს ეკუთვნოდა, მოსკოვის საპატრიარქოს 1686 წელს დროებითი მზრუნველობისათვის გადასცა, იმ მოტივით, რომ დაეხმაროს მსოფლიო პატრიარქს და დასვას მიტროპოლიტი კიევისა და უკრაინის მარცხენა სანაპიროს სხვადასხვა ეპარქიებში. ამავდროულად, პრინციპული მოთხოვნა იყო, რომ კიევის მიტროპოლიტები კვლავ მოხსენიებულიყვნენ, როგოც მოსკოვის ავტონომიები და მსოფიო საპატრიარქოს ეგზარქები და რომ გამონაკლისის გარეშე მოიხსენიებენ მსოფლიო პატრიარქის სახელს ყველა ღვთისმსახურებაზე. ეს არ იყო მოსკოვის პატრიარქებისათვის უკრაინის მიტროპოლიის გადაცემა, მსგავსი გადაცემა იქნებოდა ანტიკანონიკური, რადგან მოსკოვისთვის საპატრიარქოს მინიჭების წერილში, მოსკოვის პატრიარქების იურისდიქცია მოსკოვის სახელმწიფოს 1589 წლის იურიდიული საზღვრებით შემოიფარგლება და ეს საზღვრები არც ერთ შემთხვევაში არ მოიცავს კიევის მიტროპოლიას, რომელიც ბელარუსიასთან, ლიტვასთან და პოლონეთთან ერთად მსოფლიო საპატრიარქოს ომოფორის ქვეშ შედიოდა. მსგავსად, როგორც 66 წლით ადრე, 1620 წელს, კონსტანტინოპოლის პატრიარქ ტიმოთე მეორის ლოცვა-კურთხევით, იერუსალიმის პარიარქმა თეოფილე მესამემ, კიევში მართლმადიდებელ მიტროპოლიტსა და ეპისკოპოსებს დაასხა ხელი, კერძოდ, მან განაახლა უკრანის მართლმადიდებელი იერარქია, მაგრამ ამავე დროს ჩვენ არ ვამბობთ, რომ ამ ფაქტის შემდეგ კიევის მიტროპოლიტი დამოკიდებულია იერუსალიმის საპატრიარქოზე. 1686 წელსაც იგივე მოხდა. რადგან კონსტანტინოპოლში შეუძლებელი იყო იმაზე ფიქრიც კი, რომ მოსკოვის საპატრიარქო, მისი შვილი, დაარღვევდა შეთანხმებასა და შეეცდებოდა უკრაინაში ძალისმიერად, იძულების წესით, კონსტანტინოპოლის დედაეკლესიის კანონიკური იურისდიცქია გაეუქმებინა. სწორედ ამის გამო, რუსეთის იმპერიის დაშლის შემდეგ, მსოფლიო საპატრიარქო, რათა ცალკეული ტომოსებით უზრუნველეყო პოლონეთის ეკლესიის ავტოკეფალია, 1924 წლის 13 ნოემბერს, იძულებული გახდა 1686 წლის დადგენილება არაეფექტურად გამოეცხადებინა.
და ადვილი იყო კიევის ეკლესიის ნაწილის დაქვემდებარება რუსეთის ეკლესიისათვის?
პირიქით, ეს ქმედებები უკრაინელი მართლმადიდებელი ეკლესიისთვის დამაბრკოლებელი გახდა. საკამარისია აღინიშნოს ისეთი გამოჩენილი უკრაინელი იერარქები, როგორიცაა სილვესტერ კოსოვი, იოსებ ნებულოვიჩ ტუკალსკი, ვარლამ იასინსკი, იოაფაფ კრკოვსკი, ვარლამ ვერნატოვიჩი, თეოფილაქტ ლოპატინსკი, არსენი მაციევიჩი, ბარლაამ შიშაცკი, და მრავალი სხვა, რომელთაც რუსეთის ხელისუფებისა და რუსეთის ეკლესიის წარმომადგენლებისაგან ბევრი არაკანონიკური ქმედება იწვნიეს. სხვათა შორის, უკრაინის მარცხენა სანაპიროს ფარგლებში, 1686 წლის მოვლენებიდან მალევე, შიდა საეკლესიო მოძრაობამ ახალი ძალა მოიპოვა, რომელიც ცნობილია, როგორც “მოხეტიალე” ან “ველური მღვდლების” სახელწოდებით, ამ მოძრაობის არსი იყო, უკრაინის მარცხენა სანაპიროს მართლმადიდებელ ტაძრებში არ ეღეარებინათ მოსკოვის სპატრიარქოს ავტორიტეტი, მოწვეულ მღვდლებს ასხამდენ ხელს მსოფლიო საპატრიარქოს იურისდიქციაში იმისათვის, რომ უკრაინის მარჯვენა სანაპიროზე, ან მოლდოვა-ვლახეთში ემსახურათ. მთელი მეთვრამეტე საუკუნის განმავლობაში, რუსეთის საერო თუ საეკლესიო ადმინსტრაცია სასტიკად დევნიდა ამ მოძრაობასა და მის წამრომადგენლებს, აპატიმრებდა და ატყვებდა ე.წ. “არაკანონიკურ” მღვდლებს. მიუხედავად ამისა, მეთვრამეტე საუკუნის დასასრულამდე, მორწმუნეები უკრაინის მარცხენა სანაპიროდან მოლდოვა-ვლახეთში წავიდნენ, მსოფლიო საპატრიარქოს ეპისკოპოსებისაგან სამღვდელო ხელდასხმისათვის, რუსეთის სინოდის ადმინსტრაციას სიცოცხლის ფასად გაურბოდნენ. რა თქმა უნდა, მსოფლიო საპატრიარქოს ეპისკოპოსები არ უარყოფდნენ უკრაინის მარცხენა სანაპიროდან გადმოსული მორწმუნეების მოთხოვნებს. არსებობს ნაკლებად ცნობილი ფაქტი-1724, წელს იაშის მიტროპოლიტმა გიორგიმ, სხვა მსოფლიო საპატრიარქოს მოლდოველ ეპისკოპოსებთან ერთად, რუსეთის სინოდისგან შეუთანხმებლად, არქიმანდრიტი ეპიფანე, ასისტენტი და დირექტორი კიევის არქიეპისკოპოსის ვარლამის (ვონატოვიჩი) ოფისისა, ჩიგირინის ეპისკოპოსად აკურთხეს. არქიეპისკოპოს ვარლამის სახელით დაწერილი ბრძანებაში, (რომელიც ეპიფანემ წარადგინა და რომელიც მსოფლიო საპატრიარქოს მოლდოვის მიტროპოლიტს მიემართებოდა, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციიდან კიევის სამიტროპოლიტოს გამოსვლასთან დაკავშირებით), უკრაინელთა უკმაყოფილება ხაზგასმით იყო აღნიშნული, რაც გამოწვეული იყო “სულიერი რეგულაციების” გაცნობისა (პეტრე დიდს მიერ შემუშავებული) და სინოდალური ადმინსტრაციული წყობის (რუსეთის ეკლესიის მიერ დადგენილი) გამო, რომლის მიხედვითად კიევის მიტროპოლიტებს მთავარეპისკოპოსის ხარისხით უწყდებოდათ. ჩიგირინის ეპისკოპოსმა, მსოფლიო საპტრიარქოს იერარქებისაგან, მიიღო რა საეპისკოპოსო ხელდასხმა, ის დაბრუნდა უკრანაში და დაიწყო თავისი მოღვაწეობა- ხელი დაასხა 14 მღვდელსა და დიაკვანს. ის არაერთგზის დააპატიმრა რუსეთის ხელისუფლებამ, მაგრამ ციხიდან გაქცევა ყოველთვის მოახერხა. ცნობილია, რომ ის ზაპოროჟიელი კაზაკების კონტროლირებად ტერიტორიაზე მსახურობდა. 1733 წელს ციმბირში მისი საბოლოო გადასხალების პერიოდში, ეპისკოპოსი ეპიფანე, ჯაჭვებით შებორკილი გადაიყვანეს რუსმა (კაზაკმა) მცველებმა, ძველმორწმუნეებმა, და გომელის ოლქში, ვიეტკაში გადამალეს, თუმცა 1735 წლის თებერვალში, რუსეთის ჯარებმა იმპერატორ ანა ივანოვის ბრძანებით ვიტეკას ალყა შემოარტყეს და ეპისკოპოსი ეპიფანე დააპატიმრეს, ის გარდაიცვალა კიევის ციხე-სიმაგრის დილეგში ამავე წლის 1 აპრილს და დაკრძალეს წმინდა თეოდოსის ეკლესიის მახლობლად, კიევ-პეჩორის ლავრაში. კიდევ ერთი საინტერესო ფაქტი, 1759 წელს ზაპოროჟიის სეჩში, მელეტენის ეპისკოპოსი ანატოლი (მილისი), როგორც მსოფლიო პატრიარქ კირილე მეხუთის დამოუკიდებელი ეპისკოპოსი, ისე მოღვაწეობდა. ზაპოროჟიელი კაზაკების მხარდაჭერითა და რუსეთის სინოდის ნებართვის გარეშე, თითქმის მთელი წელი ხელმძღვანელობდა ეკლესიებს ზაპოროჟიეში და იხსენიებდა მსოფლიო პატრიარქებს. რუსეთის ხელისუფლებამ ამისათვის ის დააპატიმრა და ციმბირში გადაასახლა, სადაც მას დაახლოებით ცხრა წელი მიუსაჯეს. მრავალ კვლევაზე დაყრდნობით ეპისკოპოსი ანატოლი (მილისი), მსოფლიო საპატრიარქოს ტახტის ომოფორის ქვეშ, ზაპოროჟიეში დამოუკიდებელი ავტონომიური კაზაკთა დიოცეზია დაფუძნებას ცდილობდა.
ძალიან საინტერესოა. თუმცა, თქვენ თქვით რომ 1686 წელს, კიევის ეკლესიის მხოლოდ ნაწილი, რომელიც აღმოჩნდა რუსეთის ტერიტორიაზე, გადავიდა მოსკოვის საპატრიარქოს მზრუნველობის, პატრონაჟის ქვეშ. რაც შეეხება დანარჩენ უკრაინის მიწებს, რომლებიც არ იყვნენე რუსეთის სახელმწიფოს ნაწილი?
მართალია. ეს არის ძალიან მნიშვნელოვან დეტალი, რომელიც რაღაც მიზეზების გამო ავიწყდებათ, როდესაც საუბრობენ 1686 წლის მოვლენებზე. ყოველივე კიევის ტახტის დროებით მოსკოვის საპატრიარქოს ადმინსტრაციაში გადასვლით დაიწყო, მაგრამ ამის შემდეგაც, სხვა ტერიტორიები და ამ ტერიტორიებზე არსებული ეკლესია მონასტრები თუ სამრევლოები, რომლებიც არ იყვნენ რუსეთის სახელმწიფოს იურისდიქციაში, მსოფლიო საპატრიარქოს ომოფორის ქვეშ რჩებოდნენ. 1686 წლის აქტის მიხედვით, უკრაინის ჰეტმანატის ტერიტორიები, რომლებიც რუსეთის სახელმწიფოს დროებით ნაწილს წარმოადგენდნენ, მაგრამ არ ჰქონდათ მისი (მოსკოვის ეკლესიის) კანონიკური გავლენა (კერძეოდ- ტრანსკარპატია, ბუკოვია, პოდოლია, გალიცია, ვოლინია, ხანის უკრაინა და სამხრეთ ყირიმი), ყველა ეს ტერიტორია მსოფლიო საპატრიარქოს ომოფორის ქვეშ რჩებოდნენ.
შეგიძლიათ გვითხრათ უფრო მეტი ამის შესახებ? იმიტომ რომ ამ ფაქტის შესახებ არავინ წერს...
დიახ. სინამდვილეში, 1686 წლის შემდეგ, კიდევ უფრო მეტი უკრაინული მიწა დარჩა კონსტანტინეპოლის პირდაპირ იურისდიქციაში. კერძოდ ლვოვის ეპარქიამ არ აღიარა რუსეთის პატრიარქის დროებით მართველობაში გადასვლა. 1675 წლიდან ლვოვის მართლმადიდებელი მთვარეპისკოპოსი დაინიშნა კიევის მიტროპოლიის ადმინსტრატორად და კივ-პეჩორის ლავრის მონასტრის არქიმანდრიტად, კანონიკური იურდიიქციის, მსოფლიო საპატრიარქოს ომოფორის ქვეშ. ეს სტატუსი 1700 წლის შემდეგ დაიკარგა, როდესაც ლვოვის არქიეპისკოპოსი იოსები (შუმლიანსკი) პოლონეთის სახელმწიფოს ზეწოლით შეუერთდა რომს და მისმა, ლვოვის ეპარქიამ, ვატიკანის აღიარება დაიწყო. კონსტანტინოპოლის პირდაპირი იურისდიქციის ქვეშ დარჩა ლვოვის სტავროპიგიალური საძმო 1708 წლამდე, იქმდე ვიდრე იძულებული არ გახდა რომთან კავშირი იძულებით მიეღო. მიუხედავად ამისა, მართლმადიდებლური სამრევლოები და მონასტრები, გალიციაში მსოფლიო საპატრიარქოს იურისდიქციის ქვეშ რჩებონენ, რომელთაც დროებით ბუკოოვის მიტროპოლიტები ხელმძღვანელობდნენ, რომლებიც აგრეთვე მსოფლიო საპატრიარქოს ნაწილი იყვნენ. ყველაზე ცნობილი მონასტერი და მართლმადიდებლური ცენტრი გალიციასა და სუბკარპათიაში, დიდი მანიავის სკიტი იყო, რომლის საძმოც ერთგულად აღიარებდა მსოფლიო საპატრიარქოს ტახტს, იქამდე ვიდრე ძალადობრივი მეთობით არ იყვნენ ლიკვიდერებულნი 1785 წელს (უკვე 100 წელია გასული 1686 წლის მოვლენებიდან). აღსანიშნავია კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტი, 1791 წლის 15 ივნისს, დასავლეთ უკრაინაში, ფინსკში, თანამდეროვე თეოფანიის მონასტერში, ჩატარდა საეკლესიო კრება, რომელშიც მონაწეოლებდა 103 დელეგატი, რომლებიც დასავლეთ უკრაინის, ბელარუსიის, ლიტვისა და პოლონეთის მართლმადიდებელური სასულიერო და საერო პირები იყვნენ. ფინსკის კრებამ მიიღო დადგენილება, რომ აღედიგნათ ავტონომია მსოფლიო საპატრიარქოს ომოფორის ქვეშ. ბიელსკის იღუმენი საბა (პალმოვსკი) აირჩიეს, ფინსკის კრების დროებით ხელმძღვანელად. იგეგმებოდა წმინდა სინოდის შეკრება, რომელიც შედგებოდა ერთი არქიეპისკოპოსისაგან, რომელსაც ექნებოდა მიტროპოლიტის პრეროგატივები და სამი ეპისკოპოსისაგან. ამის გარდა შეიქმნა მართლმადიდებელური ეკლესია პოლონეთ-ლიტვის თანამეგობრობის სახით და მისი “მუდმივი და ძირათადი საორგანიზაციო ნორმები და წესები”, ამის გარდა ეს ეკლესია ვითარდებოდა როგორც საეკლესიო ავტონომია, რომელიც არ იქნებოდა დამოკიდებული რუსეთის ეკლესიის წმინდა სინოდზე და აღიარებდა მხოლოდ მსოფლიო საპატრიარქოს იურისდიქციას. 1792 წლის 21 მაისის შეხვედრაზე ხმათა უმრავლესობით (123 ხმა 13 წინააღმდეგ) პოლონეთის სეიმმა მიიღო კონსტიტუცია, რომელიც მას ფინსკის კონგრესმა შესთავაზა, როგორც ახალი საძმოში არსებული მართლმდიდებლური ეკლესიის საორგანიზაციო მონახაზი, რომელიც სახელმწიფოს დიდ უფლებებს აძლევდა, თავად კი თავისუფალ ერთეულს წარმოადგენდა. თუმცა, თანამეგობრობის ორად გაყოფისა და პოლონეთში სახელმწიფო ლიკვიდიციის გამო, ფინსკის ადგილობრივი კრების 21 მაისის 1792 წლის დადგენილება პრაქტიკაში არ განხოციელებულა. მნიშვნელოვანია ხაზგასმით აღვნიშნოთ, რომ მართლმადიდებელი უკრაინელები ბუკოვინიაში, ტრანსკაპატიასა და გალიციაში, დიდი ხნის განმავლობაში აღიარებდნენ მსოფლიო საპატრიარქოს. ეს მიწები გახდნენ მოსკოვის საპატრიარქოს ნაწილი მხოლოდ მეოცე საუკუნის შუა წლებში, დასავლეთ უკრაინის საბჭოთა ოკუპაციის დროს, მაგრამ მათი მოსკოვის საპატრიარქოს ძალაუფლების მოქცევა არასდროს ყოფილა აღიაებული მსოფლიო საპატრიარქოს ტახრის მიერ.
თქვენ უკვე ახსენეთ კონსტანტინოპოლის იურისდიქცია, “უკრაინის სახანოსა” და ყირიმის საზღვრებში. შეგიძლიათ ამის შესახებ ცოტა უფრო მეტი რომ გვითხათ?
დიახ. ყირიმში მსოფლიო საპატრიარქოს იურისდიქციის ქვეშ, XVIII საუკუნის ბოლომდე გოთიისა და კაფჰის უძველესი სამიტროპოლიტოები არსებობდა. ისინი შედგებოდა მართლმადიდებელი ბერძნების, ბულგარელების, უკრაინელების, ყირიმისა და შავი ზღვის სხვა ეროვნების წარმომადგენლებისაგან. ყირიმის სახანოს ანექსიის შედეგად ისინი 1788 წელს რუსეთის ხელისუფლების მიერ ლიკვიდირებულ იქნენ. თუმცა, მსოფლიო საპატრიარქო, ყირიმში, რუსეთის სინოდის დაქვემდებარების კანონიერებასა და ამ ისტორიული სამიტროპოლიების ფუნქციონირების შეწყვეტასა და გაუქმებას არ აღიარებს. გარდა ამისა, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქცია ვრცელდებოდა ბოვინიისა და სამხრეთ (ე.წ. სახანოს) ნაწილში, რომელიც იმ პერიოდისათვის ყირიმის სახანოა და ოსმალეთის იმპერიის მფარველობის ქვეშ იმყოფებოდა. მაშინაც კი როდესაც, სამხედრო მთავარი პეტრო დოროშენკო უკრაინული სახელმწიფოს ჩამოყალიბებას ცდილობდა, ოსმალეთის სულთნების მფარველობის ქვეშ, ეს იყოს მოლდოვა-ვლახეთის მიწა. მისი მხარდამჭერი იყო მიტროპოლიტი იოსები (ნიელუბოვიჩ-ტუკალსკი), რომელმაც კიევის მიტროპოლიის შენარჩუნება კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში მოითხოვა. 1672 წელს ბუჩაჩის ხელშეკრულებით, მთავარ დოროშენკოს მცდელობით, აღმოსავლეთ და დასვლეთ (ბუჩაჩიდან ბრატისლავამდე) პოდოლიის მთელი ტერიტორია, პოლონეთიდან გამოვიდა. 1672 წლიდან 1699 წლამდე, უკრაინული პოდოლიის ტერიტორაზე, არსებობდა პოდოლკი ან კამიანესტკის სახელმწიფო (ოსმანი თურქებისაგან შექმნილი პროვინციისათვის ან მართვისათვის) ოსმალთა იმპერიაში, ადმინისტრაციული ცენტრით კამიანეტში (ახლანდელი კამიანეტს-პოდილსკი). მიტროპოლიტ იოსების (ნიელუბოვიჩ-ტუკალსკი) გარდაცვალების შემდეგ, მსოფლიო პატრიარქმა იოაკობმა, 1681 წლის აგვისტოს, ქალაქ კამენიტის მიტროპოლიტად ფანკრატიუსი დაასახელა, ამრიგად გამოაცხადა კამენიტის მიტროპოლია, როგორც მსოფლიო საპატრიაქროს ნაწილი (რომელიც არსებობდა 1699 წლამდე). მოგვიანებით სახანოს უკრაინის (ოტომანთა უკრაინა) საზღვრები მოიცავდა უკრაინის მიწებს, დნეპრსა და დნესტრის შორის, რომლეზეც ყირიმის ხანისა და ოსმალთა სულთნების მფარველობა ვრცელდებოდა. ეს მიწები ნომინალურად იყო ოსმალთა იმპერიის ნაწილი და ზოგიერთ ადგილებში არც კი იყო ოსმალნთა დასახლებები, სახმხრეთ ქალაქების გარდა. უკრაინის დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლაში ივან მაზეპას დამარცხებისა და პეტრე პირველის მიერ ზაპოროჟიის სეჩის განადგურების შემდეგ, 1711-1734 წლებში, ოლეშკას ტრაქტატის მიხედვით, ის (მიწები) ყირიმის ხანის პატრონაჟის ქვეშ აღმოჩნდა და თანამედროვე ხერსონის ნაცვლად ახალი ზაპოროჟიეს სეჩი (ე.წ. ალეშკოვსკის სეჩი) წარმოიქმნა, რომლის სასულიერო პირები განურჩევლად ყველა მსოფლიო საპატრიარქოს ემორჩილებოდა. 1712 წლიდან, ოლეკში სეჩის კაზაკთა საკუთრება გავრცელდა ჩრდილოეთით, მდინარე დნეპრის მარცხენა შენაკადებში-ორელისა და სამარის მდინარეებზე. ანუ, სამხრეთ უკრაინის ყველა თანამედროვე ტერიტორია, არა მხოლოდ არ იყო რუსეთის იმპერიის ნაწილი, არამედ ისინი აღიარებდნენ მსოფლიო საპატრიარქოს იურისდიქციას. აქედან გამომდინარე, 1686 წლის აქტები მათზე არ ვრცელდებოდა. უკრაინის სახანოს მიწები და მართლმადიდებლური სამრევლოები და მონასტრები იყო მსოფლიო საპატრიარქოს ბრაილას მიტროპოლიის ნაწილი. ცენტრი კი იყო ბრალია, დუნაის მარცხენა სანაპირო. 1751-1789 წლებიდან ბრაილას მიტროპოლიტის რეზიდენცია გახდა ქალაქი იზმეილი (ამჟამად ოდესის ოლქი). კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს მიტროპოლიას ეკუთვნოდა დობრუჟა, ბუჟაკას, ბენდერის მიწები, ხოლო 1672 წლის ბუჩაჩის სამშვიდობო ხელშეკრულებით კი ხოტინის დიოცეზი და უკრაინის მარჯვენა და მარცხენა სანაპიროზე არსებული ყველა მართლამდიდებლური ტერიტორია და სამრევლო, კერძოდ, უკრაინის სახანოში, ოლეშკი სეჩში და ყირიმის სახანოში განთავსებული ყველა მართლმადიდებლური თემი. 1751 წლიდან 1773 წლამდე ბრაილას მიტროპოლიტ დანიელს ტახტი ქონდა იზმეილში და საეკლესიო დოკუმენტებზე ის ხელს აწერდა როგორც- “დანიელი, ღვთის წყალობით მიტროპოლიტი პარივლავიასი, ტომაროვსკისა, ხოტინისა, დუნაისა, დნეპრისა და დნესტრის ყველა სანაპიროსი, და სრულიად უკრაინის სახანოსი”. ამ ტიტულს ინარჩუნებენ მიტროპოლიტ დანიელს მეკვდრეებიც, მიტროპოლიტი იოკიმე (1773-1780) და მიტროპოლიტი კირილე (1780-1792). 100 წელია უკვე გასული 1686 წლის მოვლენებისგან. 1776 წელს, ეკატერინე მეორეს მიერ ზაპოროჟიის სეჩის ძალადობრივი ლიკვიდაციის შემდეგ, უამრავი კაზაკი გადავიდა ოსმალთა იმპერიის მიერ კონტროლირებად ტერიტორიაზე და დუნაის სანაპიროებზე დააფუძნეს დუნაის სეჩი, რომელიც მეცხრამე საუკუნის შუა წლებამდე არსებობდა და მისი ეკლესია მხოლოდ მსოფლიო საპატრიარქოს იურისდიქციას აღიარებდა. როგორც ვხედავთ, ეს ფაქტები ადასტურებენ, რომ 1686 წლის მოვლენა ეხებოდა უკრაინის მხოლოდ მარცხენა სანაპიროს, რომელიც იყო მოსკოვის უფლებამოსილების ქვეშ, რომელიც არ ვრცელდებოდა უკრანის სხვა ტერიტორიებზე.
თქვენ თქვით, რომ 1709 წელს რუსული ჯარების მიერ ზაპოროოჟიეს სეჩის პირველი აღების შემდეგ, უკრაინელი კაზაკები, რომლებიც გადავიდნენ ყირიმის სახანოს დაქვემდებარებაში, დაუბრუნდნენ მსოფლიო საპატრიარქოს იურისდიქციას. რას გვეტყვით უკრანელ მეთაურებზე, ივან მაზეპასა და ფილიპ ორლუკზე, რომლებიც ამ პირველ ემიგრაციას მეთაურობდნენ?
ისინი იყვნენ პირველები, რომლებიც დაუბრუნდნენ მსოფლიო საპატრიარქოს ომოფორს და კაზაკებიც მათთან ერთად. მიუხედავ იმისა, რომ მეთაური მაზეპა არაკანონიკურად იყო ანათემატიზირებული რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მიერ, კონსტანტინეპოლის საპატრაიქროს წარმომადგენლებმა არ აღიარეს ეს ანათემა, იმიტომ რომ იგი გამოცხადებული იყო არა კანონიკური და თეოლოგიური მიზეზით, არამედ პოლიტიკური მოტივით, პოლიტიკური და იდეოლოგიური რეპრესიის შედეგად. ბენდერში ემიგრაციის დროს ივან მაზეპა თავისუფლად აღიარებდა მსოფლიო საპატრიარქოს მღვდლებს. ესენი იყვნენ ისინი, ვინც ზრუნავდნენ მასზე სიკვდილამდე, ვინც მისგან აღსარება მიიღეს და დაასფლავეს იგი. მისი სხეული ესვენა ქალაქ ვარნიცას მართლმადიდებლურ ეკლესიაში, რომელიც მსოფლიო საპატრიარქოს იურსდიქციის ქვეშ იმყოფებოდა, მოგვიანებით გადაასვენეს გალატიში, დუნაის ტერიტორიაზე, სადაც ადგილობრივმა მიტროპოლიტმა მას აუგო წესი წმინდა გიორგის მონასტრის საკათედრო ტაძარში. ეს მიტროპოლიტი იყო მსოფლიო საპატრიარქოს იერარქი. ამგვარად შეგვიძლია ვთქათ, რომ ივან მაზეპა გარდაიცვალა როგორც მორწმუნე, დედა ეკლესიის, მსოფლიო საპატრიარქოს, მრევლი. ამ თვასაზრისით ძალიან საინტერესო და მნიშვნელოვანი დოკუმენტი 1710 წლის 5 აპრილის, პირველი უკრაინული კონსტიტუციაა. ეს იყო თავისებური კონსტიტუციური ხელშეკრულება, ივან მაზეპას შემდეგ ახლადარჩეულ მთავარ ფილიპ ორიკსა და მთელ ზაპოროჟიეს მკვიდრთა შორის. ამრიგად, ამ უკრაინულ პირველ კონსტიტუციაში, პირველ პარაგრაფში შეიქმნა ვალდებულება, მსოფლიო საპატრიარქოს იურისდიქციის აღდგენისა და კიევის მიტროპოლიტის, როგორც მსოფლიო საპატრიარქოს ეგზარქისა. კერძოდ, 1710 წლის კონსტიტუცია შემდეგნაირად იკითხება: “ახლადარჩეული მთავარს, მას შემდეგ რაც უფალი ღმერთი, მტკიცე და ძლიერი ომებში, დაეხმარება... რომ გაანთავისუფლოს ჩვენი სამშობლო, მცირე რუსეთი, მოსკოვის ბატონობის უღელისგან, მიზნად ექნება ყველას გაერთიანება, მზრუნველობის იმ ვალდებეულებითა და მოვალეობების გათვალისწინებით, რომ არცერთი უცხო რელიგია არ იქნება ნაქადაგები მცირე რუსეთში, ჩვენს სამშობლოში... ასე რომ, მხოლოდ აღმოსავლური მართლმადიდებლური აღმსარებლობის რწმენა, კონსტანტინეპოლის სამოციქულო ტახტის მორჩილების ქვეშ, იქნება მარადიულად დამტკიცებული... და დიადი კიევის სამიტროპოლიტო ტახტის ავტორიტეტისათვის, რომელიც პირველია მცირე რუსეთში, მისი სულიერი საკითხების ეფექტურად მართვისთვის, ყოვლისშემძლე მეთაური ვალდებულია, მას შემდეგ რაც ის გაანთივისუფლებს სამშობლოს მოსკოვის უღელისგან, გამოითხოვოს კონსტანტინოპოლის სამოციქულო ტახტისაგან, შესაბამისი ძალაუფლების მქონე ეგზარქი, რათა ამგვარად განახლდეს, საბოლოოდ დაემორჩილოს და განემტკიცოს ურთიერთობა კონსტანტინოპოლის სამოციქულო ტახტთან, რომლიდანაც ის, წმინდა და საყოველთაო რწმენით განმანათლებლობისა და წმინდა სახარების ქადაგების პატივისთვის, გამორჩეულ იქნა.” როგორც ხედავთ, კონსტიტუცია, მეთაურ ფილიპ ორლიკსა და ზაპოროჟიის მკვიდრთ შორის, როგორც პირველი აღთქმა, ყველა მომდევნო თაობისათვის დაიდო, რომ კიევის მიტროპოლია დაუბრუნდება მსოფლიო საპატრიარქოს და აღდგება კიევის მიტროპოლიტის ავტორიტეტი, როგორც მსოფლიო საპატრიარქოს ეგზრქისა. აქედან გამომდინარე, გასაკვირი არაფერია, რომ დღევანდელი დამოუკიდებელი უკრაინის პრეზინდენტები, ცლობდნენ და ცდილობენ, აღასრულონ ეს ანდერძი და განაახლონ დიალოგი დედაეკლესიასთან, მსოფლიო საპატრიარქოსთან.
ეს ეხება უკრაინის გალიციას, ვოლჰინიას, პოდოლიასა და სხვა მიწებს. მაგრამ დავუბრუნდეთ ტრანსკარპატიას...
აქ სიტუაცია ცოტა განსხვავებულად განვითარდა. ავსტრია-უნგრეთის იმპერიის დაშლის შემდეგ, უკრაინული ტრანსკაპატია დაეცა და გადავიდა ჩეხეთ-სლოვაკეთის კონტროლის ქვეშ, და მართლმადიდებლური სამრევლოები კანონიკურად შევიდა მსოფლიო საპატრიარქოს, და მალევე, მეოცე საუკუნის დასწყისშივე კი-სერბეთის საპატრიარქოს იურისდიქციაში. 1923 წლის 4 მარტს, მსოფლიო საპატრიარქოს წმინდა სინოდმა, პატრიარქ მელეტიოს მეოთხის მეთაურობით, ეპისკოპოსი საბათი (ვრაბეთი, 1880-1595 წლები), კიევის სასულიერო აკადემიის კურსდამთავრებული, დანიშნა პრაღის მთავარეპისკოპოსად და გადაწყვიტა, რომ ტრანსკარპატიის მართლამდიდებლური სამრევლოები ეკუთვნის მსოფლიო საპატრიარქოს. მას შემდეგ, ტრანკარპატიის უკრაინული მართლმადიდებელი სამრევლოები საბოოლოოდ გამოცხადდა მსოფლიო საპატრიარქოს იურისდიქციის ქვეშ, რომელშიც ისინი რჩებოდნენ საბჭოთა საოკუპაციო ჯარების ჩამოსვლამდე. 1939 წლის 9 ნოემბერს, მსოფლიო საპატრიარქოს ეგზარქმა მთავარეპისკოპოსმა საბათმა (ვრაბეტსი) დეკანოხ მიქაელ პოპოვს წერილით შეატყობინა და განაცხადა, რომ ის გეგმავს მის ტრანსკარპატიისა და უნგრეთის ეპისკოპოსად ან გენერალურ ვიკარად ხელდასხმას. 1940 წლის 26 სექტემბერს, მთავარეპისკოპოსმა საბათმა (ვრაბეტსი), გამოსცა განკარგულება, რომლის მიხედვითაც დეკანოზი მ. პოპოვი დაინიშნა ტრანსკარპატიისა და უნგრეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ადმინსტრატორად მსოფლიო საპატრიარქოს იურისდიქციის ქვეშ და მიენიჭა მას პროტოპრესვიტერობა. 1940 წლის 5 ოქტომბრის წერლში, რომელიც მიწერა არქიეპისკოპოსმა საბათმა (ვრაბეტსი) მსოფლიო პატრიარქ ბენიამენს, სთხოვა მამა მ. პოპვის ხელდასხმა ტრანსკარპატიისა და უნგრეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ეპისკოპად. თუმცა, 1942 წლის 30 მაისს არქიეპისკოპოსი საბათი (ვრაბეტსი) გერმანელებმა დააპატიმრეს, მან დაჩაუს საკონცენტრაციო ბანაკში სამი წელი გაატარა (1942-1945), განთავისუფლების შემდეგ ახალმა საბჭოთა ოკუპაციამ მას არ მისცა საშუალება მისი ადმისტრაციული ქმედებები აღესრულებინა, იმიტომ, რომ მან უარი განაცხადა მსოფლიო საპატრიარქოსთან კავშირის გაწყვეტაზე. ცხოვრების ბოლობდე მასზე ზეწოლას ახდენდა და ავიწროვებდა კომუნისტური რეჟიმი, ის გარდაიცვა 1959 წლის 14 დეკემბერს. კიდევ უფრო ტრაგიკული იყო კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ტრანსკარპატიის ეპარქიის ადმინსტრატორის, პროტოპრესვიტერ მიქაელ პოპოვის ბედი. 1944 წლის 13 ივნისს ის დააპატიმრეს ნაცისტებმა, ებრაელი ბავშვების ნათლობის ბრალდებით. 1944 წლის დეკემბრის ბოლოს, მამა მ. პოპოვი გადაიყვანეს გერმანიაში იძულებითი შრომისათვის, მაგრამ გადაყვანის დროს მან გაქცევა მოახერხა. 1947 წლის აპრილის დასაწყისში მამა მ.პოპოვი საბჭოთა ხეისუფლებამ ბუდაპეშტში დააპატიმრა, 1947 წლის 9 სექტემბეს კი მას 25 წლით თავისუფლების აღკვეტა მიესაჯა “ანტი საბჭოთა მოღვაწეობის” ბრალდებით. ის გაიყვანეს ვორტუკას საკონცენტარციო ბანაკში, სადაც აღესრულა როგორც ქრისტეს სარწმუნოებისთვის მოწამე.
ირკვევა, რომ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს სტრუქტურები 1946 წლამდე დარჩნენ ტრანსკარპტიაში?
დიახ, ეს იყო 1946 წლამდე, ისინი ვინც ძალადობრივად, მოსკოვის სადამსჯელო ორაგნიზაციების, საბჭოეთის სახალხო ორგანიზაციის მიერ იქნა გადაყვანილი, ხოლო მათ კი ვინც უარი განაცხადეს, რეპერესირებული და განადგურებული იყო, როგორც მოწამენი ქრისტეს რწმენისათვის. მსოფლიო საპატრიარქოს ტრანსკარპატიის ეპარქიის განადგურება და მისი გადაყვანა სხვა იურისდიქციაში საბჭოთა რეჟიმის მიერ არასდოს ყოფილა აღიარებული მსოფლიო საპატრიარქოს მხრიდან. ეს გაერთიანება, გადატანა თუ გადაყვანა, იყო ძალადობრივი და არაკონიკური ქმედება, ეს არ მომხდარა 300 წლის წინ, 1946 წელს. მსოფლიო საპატრიარქოს ომოფორის ქვეშ არსებული ტრანსკარპტიის რეგიონის გამოძახილი არის ამერიკის კარპატო-უკრაინული მართლმადიდებლური ეპარქია, რომელიც დღემდე არსებობს ამერაკასა და კანადაში, მსოფლიო საპატრიარქოს იურისდიქციაში- ნისის ეპისკოპოს გრიგორის (ტაცისი) ხელმძღვანელობით. კიდევ ერთი გამოჩენილი საეკლესიო ფიგურა, რომელიც მსოფლიო საპატრიარქოს ომოფორის ქვეშ იყო, ევკარპიის მიტროპოლიტი ბოგდანი (შპილკა, 1892-1965 წლებში) გახლდათ. 1920-იან წლებში ის ჩართული იყო ტრანკარპატიაში სწავლების პროცესში და იქვე იქნა ხელდასხმული, როგორც მსოფლიო საპატრიარქოს მღვდელი პრაღის მთავარეპისკოპოსის საბათის (ვრაბეთი) მიერ. 1936 წელს ის აირჩიეს მსოფლიო საპატრიარქოს ამერიკის უკრაინული მართლმადიდებელი ეკლესიის ეპარქიის ეპისკოპოსად, მოგვიანებით გახდა მიტროპოლიტი და არის ავტორი მართლამდიდებლური კატეხიზმოსი (უკრაინულ და ინგლისურ ენებზე). უკრაინის მართლამდიდებლური ეკლესია აშშ-ში, რომელიც ფუნქციონირებს ჩრდილოეთ ამერიკაში მსოფლიო საპატრიარქოს იურისდიქციით, “განთავისუფალებული უკრაინული მიწების მართლმადიდებელი ეკლესიის ადმისტრაციის” მემკვიდრეა, რომელსაც მიტროპოლიტი პოლიკარპე (სიკორსკი) ხელმძღვანელოდა, როლო უკრაინის ამერიკული მართლმადიებლური ეკლესიას კი მიტროპოლიტი ბოგდანი (შპილკა) მეთაურობდა. სხვა მართლმადიდებლური იურისდიქციებთან დაკავშირებით, რომლებიც მსოფლიო საპატრიარქოს ომოფორის ქვეშ იყვნენ, უკვე აღვნიშნიშნეთ კანადის უკრაინული მართლამდიდებლური ეკლესიის შესახებ მსჯელობისას. ასე რომ, როგორც ვხედავთ, მსოფლიო საპატრიარქოს იურისდიქცია უკრაინის ტერიტორიასა და მის დიასპორაზე არის ისტორიულ-კანონიკური გაგრძელება და ყველა ბრალდება კონსტანტინოპოლის წინააღმდეგ, და მათ შორის “სხვის კანონიკურ ტერიტორიაზე შეჭრაც” უსაფუძვლოა, ვინაიდან კონსტანტინოპოლს მუდამ გააჩნდა თავისი კანონიკური სტრუქტურები თანამედოვე უკრაინის სხვადასხვა ტერიტორიებზე 860 წლიდან 988 წლამდე და 1686 წლიდან 1946 წლამდე. როგორც იხილეთ, არა მხოლოდ 1696 წლის აქტი, არამედ სხვა უფრო თანამედროვე პრეცენდენტებიც, უკრაინის სხვადასხვა ტერიტორიაზე კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციის გავრცელებას ადასტურებს.
და როგორ შეგიძლიათ ახსნათ, რომ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ მხოლოდ ეს-ესაა დაიწყო გახსენება იმისა, რომ ისტორიულად უკრაინა იყო და არის მისი კანონიკური ტერიტორია?
ეს არ არის ასე. კონსტანტინოპოლის მსოფლიო საპატრიარქომ ეს არაერთხელ ხაზგასმით აღნიშნა. კიდევ ერთი რამ, რომ უკრაინა არ იყო დამოუკიდებელი სახელმწიფო და ის იყო ან რუსეთის იმპერიის და ან კომუნისტური სსრკ-ს ნაწილი, ეს იქნებოდა არაფრის მომტანი და უშედეგო საუბარი იმ დროისათვის. კიდევ ერთი შემთხვევა, როდესაც უკრაინა ხდება დამოუკიდებელი სახელმწიფო... 1686 წლის აქტი, რომელიც მშინ შეიქმნა, როდესაც კიევის ტახტი დროებით მზურველობაში გადაეცა მოსკოვის პატრიარქებს მიუთითებდა, რომ კიევის მიტროპოლიტმა უნდა აღიაროს მსოფლიო საპატრიარქოს ავტორიტეტი და მოიხსენოს ის მის ყველა მსახურებაში გამონაკლისის გარეშე და დარჩეს მსოფლიო საპატრიარქოს ეგზარქად. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მსოფლიო საპატრიარქოს 1924 წლის 13 ნოებრის, პოლონეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის მინიჭების ტომოსში, გაუქმდა 1686 წლის ეს აქტი, ვინაიდან ეს ანექსია ეწინააღმდეგებოდა კანონიკურ წესებს და მოსკოვის პატრიარქს, არ შეუსრულებია 1686 წლის აქტით გათვალისწინებული მოთხოვნები. უკრაინის მიმართ, მსოფლიო საპატრიარქოს ეს პოზიცია უცვლელი რჩება დღემდე. 1991 წლის 10 იანვარს, მსოფლიო პატრიარქი დიმიტრიოსი მოსკოვის პატრიარქ ალექსი მეორესადმი მიწერ წერილში წერდა: “მსოფლიო საპატრიარქო აღიარებს მხოლოდ ერთ კანონიკურ მართლმდიდებლურ ეკლესიას, თქვენს წმინდა ეკლესიას, წარმოდგენილს საპატრიარქოთი და წმინდა სინოდით, 1593 წლის გეოგრაფიული საზღვრებით”. როგორც ცნობილია, მხოლოდ ჩრდილო-აღმოსავლეთ მდებარე მოსკოვის ცარის ეპარქიები ეკუთვნოდა “აღიარებულ საპატრიარქოსა და წმინდა სინოდს, 1593 წლის გეოგრაფიული საზღვრებს”, ხოლო კიევის მიტროპოლიის ეპარქიები- უკრაინა, ბელარუსია, ლიტვა და პოლონეთი, გაფართოებული ავტონომიური უფლებებით ეკუთვნოდა მსოფლიო საპატრიარქოს იურისდიქციას. არსებითად ეს არის ნათქვამი მსოფლიო პატრიარქის წერილში, რომ 1593 წლის საზღვრებით, რუსეთმა უნდა დატოვოს კიევის მიტროპოლია მის კანონიკურ, მსოფლიო საპატრიარქოს საზღვრებში. იგივე პოზიცია გამოხატა მსოფლიო პატრიარქმა ბართლომეოს პირველმა, მსოფლიო საპატრიაქო კონსტანტინოპოლის ტახტის იერარქთა კრებაზე 2018 წლის 1-3 სექტემბერს. არაფერი ახალი არ თქმულა. კონსტანტინეპოლის საპატრიარქო, როგორც პრინციპულად იდგა იმ პოზიციაზე, რომ უკრაინა ისტორიულად და კანონიკურად იყო და არის მისი კანონიკური ტერიტორია, ახლაც აგრძელებს ამ პოზიაციაზე ყოფნას. აქედან გამომდინარე, შვილი რუსეთის ეკლესიის წარმომადგენლების აღშფოთება დედაეკლესიის, მსოფლიო საპატრიარქოს პოზიციასთან დაკავშირებით, ამ შემთხვევაში უშედეგეოა ვიმედოვნებთ, რომ ამ საკითხის სიღრმისეული შესწავლის შემდეგ, მსგავსი უსამართლო აღშოფეთება გაქრება.
მეუფე, თქვენი დახმარებით, ჩვენ გვქონდა სასარგებლო ექსკურსია ისტორიულ წარსულში. მაგრამ, საბოლოოდ როგორ შეძლებს ასეთი რთული და გაბნეული უკრაინის ეკლესიის პრობლემის მოგვარებას მსოფლიო საპატრიარქო არსებულ ვითარებაში?
მხოლოდ ლოცვით, სიყვარულის დიალოგით, კანონების დაცვითა და ისტორიული სამართლიანობის აღდგენით. აუცილებელია წარსულის შესწავლა და მისი გადახედვა, რომ თავიდან ავიშოროთ ხელოვნური მითები და ისტორიის დამახინჯება, გამოვასწოროთ წარსულში კანონის დარღვევით მიღებული შეცდომები და შევხედოთ სიმართლეს სახეში. როგორც წერია წმინდა წერილში მხოლოდ “იქნება სიმართლის საქმე , იქნება მშვიდობა” (ესაია 32;17) ჩემი პირადი მოსაზრებით, უკრაინაში ამჟამინდელი ვითარების გამოსწორება, პრობლემების გადალახვა, გაერთიანება და იმ საშინელი კრიზისის გადალახვა, რომელიც აგერ უკვე თითქმის 30 წელია მიმდინარეობს, მხოლოდ კანონიკური, უკრანიის ავკეფალიური ეკლესიითაა შესაძებელი, ეს იქნება ისტორიული სამართლიანობის აღდგენა. წინ კიდევ ბევრია სამუშაოა. ჩვენ ჯერ კიდევ ამ ისტორიული პროცესის დასაწყისში ვიმყოფებით, რომლის გადაჭრის გზებში კიდევ უამრავი დაბრკოლებაა, დიალოგი მხოლოდ დასაწყისია. ვერაფერი შეაჩერებს სამუშაობს. არსებობს ძალიან დიდი პასუხისმგებლობა და ვალდებულება დედაეკლესიის, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ნაწილში. კიდევ ერთხელ აღვნიშნავთ, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო ვალდებულია თავისი კანონიკური პრეროგატივების შესაბამისად, მიიღოს ყველა შესაძლო ზომა საეკლესიო ერთიანობის შესანარჩუნებლად, უზრუნველსაყოფად და არ დაუშვას კანონიკური ეკლესიის გარეთ მილიონობით უკრაინელის დარჩენა. მსოფლიო საპატრიარქოს როლი, მართლმადიდებელი ეკლესიის ერთიანობის მსახურებაა და არა მხოლოდ ამ ეკლესიის, რაღაც პატარა ნაწილისა. რადგანაც უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესია რამდენიმე ნაწილადაა დაყოფილი, კონსტანტინოპოლის ეკლესია, როგორც დედა ეკლესია, ვადებულია დიალოგის დაწყებით იპოვოს ოპტიმალური საშუალებები კანონიკური იკონომიის ფარგლებში და აღადგინოს ერთობა. სწორედ ამ მიზეზით მსოფლიო საპატრიარქოს წმინდა სინოდმა წარავლინა თავისი წარმომადგენლები-ეგზარქები, რათა აწარმოონ ღია დიალოგი კონფლიქტში მონაწილე ყველა მხარესთან, მოუსმინონ, გაითვალისწინონ რა მათი პოზიციები და შეთანხმდნენ. შეუძლებელია ქრისტეს სხეულის დაყოფა, ის ეკუთვნის მხოლოდ ქრისტეს და არა მოსკოვს, არც უკრაინას და არავის სხვას. არ შეიძლება იყოს “რუსული სამყაროს” ეკლესია ან სხვა რომელიმესი. მსოფლიო ეკლესია, როგორც ქრისტეს მისტიკური სხეული ყველას ეკუთვნის, ვინც გულწრფელად ეძებს ქრისტესთან მყოფობას, ეროვნული თუ პოლიტიკური შეხედულებებისა და შეღავათების მიუხედავად. დროა შეწყდეს ყველა იმპერიული, პოლიტიკური სპეკულაციები და ამბიციები. რეალობა ისაა, რომ უკრაინაში მილიონობით მორწმუნეა, რომელიც მოსკოვის დაქვემდებარებაში არასდროს გადავა-ეს ყველასთვის ცხადია. ამის გამო ხელი შეუშალო მათ ქრისტესთან გაერთიანებაში და მოკვეთო ისინი, წაართვა მათ ცხონება, არ არის ქრისტიანული, არ არის კანონიკური. ჩვენ უნდა ვიყუროთ სხვა გადმოსახედიდან, რომ მისაღები გზებით გადავჭრათ ეს პრობლემა, საეკლესიო კანონების გამოყენებით, იკონომიითა და სიყვარულით. სამწუხაროა, რომ უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესიის-მოსკოვის საპატრიარქოს წარმომადგენლები მსოფლიო საპატრიარქოს წარმომადგენლებთან და უკრაინის ეკლესიის სხვა ნაწილებთან დიალოგს კვლავ უარყოფენ. დადგენილება, რომ უარყო ასეთი ძმური შეხვედრები და დიალოგი, დააშანტაჟო მსოფლიო საპატრიარქოს წარმომადგენლები, არის ევარისტიული ერთობის ბოროტად გამოყენება, რაც მათ (რუსეთს) მხოლოდ ჩიხში შეიყვანს და კიდევ უფრო მეტად გააუარესებს მათ კანონიკურ პოზიციას. ვიმედოვნებ, რომ ეს მხოლოდ დროებითია და ჩვენი ძმები, უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესიის- მოსკოვის საპატრიარქოს წარმომადგენლები გაიაზრებენ ამ გზის ცდომილებას და ქრისტეში ძმურ ერთობასა და დიალოგს გულებს გაუხსნიან, ანალოგიურადვე მოიქცევიან უკრაინის ეკლესიის სხვა ნაწილების წარმომადგენლებიც, რომლებიც სხვადასხვა მიზეზების გამო არ არიან საყოველთაო მართლამადიდებელი ეკლესიის ერთობაში. ყოველივე ამის შემდეგ, ჩვენი მთავარი მიზანი ქრისტეში ერთობა უნდა იყოს, რომელიც თავად ქრისტემ გვიქადაგა: “რათა ყოველი ერთ იყოს, როგორც შენ ჩემში ხარ, მამაო, და მე-შენში ვარ, რათა ისინიც ერთიანი იყვნენ ჩვენში, რათა ირწმუნოს ქვეყნიერებამ რომ შენ მე მომავლინე” (იოანე 17;21) და “იმით გაიგებს ყველა, რომ ჩემი მოწაფეები ხართ, თუ ერთმანეთის სიყვარული გექნებათ” (იოანე 13;35). როგორც მისმა ყოვლადუწმინდესობამ, მსოფლიო პატრიარქი ბართლომეოსმა განაცხადა: “მსოფლიო საპატრიარქო ვალდებულია ყველას შეახსენოს ეკლესიის თანაარესებობა და მისი საყოველთაო ბუნება, რომელიც ხელს უწყობს შერიგების სულისკვეთებას, რომელიც ლახავს კონფლიქტებსა და ემსახურება მართლმადიდებლობლობის ერთობას”. ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე მწამს, რომ დიალოგი ერთადერთი ჭეშმარიტი გზაა, როგორც ეს წმინდა მოციქულმა პავლემ ბრძანა: “რათა აზრთა სხვაობაც უნდა იყოს თქვენში, რათა გამოჩნდენენ თქვენ შორის გამოცდილინი“ (1 კორ.11;19) და როგორც ნეტარი ავგუსტინე წერდა: “არსებით საკითხებში მთავარია ერთიანობა, საეჭვოებში თავისუფლება, ყველაფერში კი სიყვარული.’’
წმ. გრიგოლ პალამას საღვთისმეტყველო ცენტრისთვის სპეციალურად თარგმნა ნოდარ ბარათაშვილმა
წყარო: https://risu.org.ua
ტექსტი ითარგმნა და საიტზე განთაავსდა მისი ავტორის, მთავარეპისკოპოს იობის (გეჩა) თანხმობით.