ჰიპოსტასური საწყისი ბერი სოფრონის (სახაროვი) შემოქმედებაში

გიორგი მანძარიდისი 

(თესალონიკის უნივერსიტეტის                      საპატიო პროფესორი)

 

პიროვნების (το πρόσωπο) ცნებას ცენტრალური ადგილი უკავია არა მხოლოდ თეოლოგიაში, არამედ ჩვენი ეპოქის ფართო აზროვნებაშიც. მაგრამ გაუგებრობა ამ ცნებასთან დაკავშირებით აშკარაა არა მხოლოდ ფართო წრეში, არამედ თეოლოგიაშიც, აგრეთვე ჩვენი დროის მართლმადიდებელ ღვთისმეტყველთა შორისაც. ხშირად მართლმადიდებელი თეოლოგები საუბრობენ პიროვნებაზე, როგორც პერსონალისტურზე. თუმცა, წესი, რომლითაც ბერმა სოფრონმა (სახაროვი) იცხოვრა და წარმოაჩინა პიროვნების ჭეშმარიტება – არსებითად განსხვავებულია.

პიროვნების საწყისი (ἡ ἀρχή τοῦ προσώπο), ან ჰიპოსტასური საწყისი (ἡ ὑποστατικὴ ἀρχή) – როგორც ბერი სოფრონი ამჯობინებდა ეწოდებინა ეს საწყისი – განსაზღვრავს და ამოწმებს მთელ მის თეოლოგიასა და ცხოვრებას. და ჰიპოსტასური საწყისის ეს ცხოვრებისეული/გამოცდილებითი მხარე არის მისი პირველი განსაკუთრებულობაც. უფრო ზუსტად, შეიძლება თქმულიყო, რომ ეს მხარე წარმოადგენს მისი ავთენტიკურობის ფუნდამენტს, რადგან ბერ სოფრონს თავი არ მიუძღვნია ჰიპოსტასური საწყისის თეორიული ანალიზისთვის, არამედ აღწერა ის ემპირია (ἐμπειρία), რომელიც შეიძინა თავისი პიროვნული ცხოვრებით, როგორც მართლმადიდებელი ეკლესიის წევრმა.

ბერი სოფრონისათვის ყოფიერების (τὸ εἶναι) საფუძველი არის ჰიპოსტასური ღმერთი (ὑποστατικός Θεός). ღმერთის გამოცხადება, როგორც – „მე ვარ მყოფი“ (Ἐγὼ εἰμὶ ὁ Ὢν) – ააშკარავებს, რომ ღვთაებაში (Θεότητα) ჰიპოსტასურ განზომილებას აქვს არსებითი მნიშვნელოვნება. ღმერთში არ არსებობს არაფერი ჰიპოსტასური საწყისის (ἡ ὑποστατικὴ ἀρχή) გარეშე, შესაბამისად – არც არსება (ἡ οὐσία). საღვთო ჰიპოსტასების საიდუმლოთა სიღრმე გამოუკვლეველია, და მათი მარადიულობაში თვითშემტკიცება წარმოადგენს დაუსაბამო ფაქტს. ყოვლიერების საწყისი/დასაბამი არის მამა. თუმცა არ არსებულა მომენტი, რომლის თანახმადაც მამას არ ჰყოლოდა ძე და თავისაგან არ გამოევლინა სულიწმინდა[1].

ჰიპოსტასი არ არის შემოსაზღვრული საწყისი, არამედ უშინაგანესი, მთელი ყოფიერების დასაბამიერი და საბოლოო განზომილება: „მე ვარ ანი და ჵ, პირველი და უკანასკნელი, იტყვის უფალი ღმერთი, რომელი არს და რომელი იყო და რომელი მომავალ არს, ყოვლისამპყრობელი“[2]. მიუხედავად იმისა, რომ ჰიპოსტასი არის აბსოლუტური/მთელი ყოფიერების საწყისი, ამავდროულად არ მყოფობს მარტოდ. „ფორმალური ლოგიკისათვის“ ეს წარმოჩნდება, ჰიპოსტასის მთელი როლის, როგორც უარყოფითი და წინააღმდეგობრივი. თუმცა ეს არის სრულყოფილი სიყვარულის ღმერთი. სრულყოფილი სიყვარული – შენიშნავს ბერი სოფრონი  – „არ იკეტება საკუთარ თავში, არამედ ცხოვრობს სხვებში, სხვა ჰიპოსტასებში. სამების თითოეული ჰიპოსტასი ფლობს – მოუკლებლად – ყოფიერების მთელ სავსებას. მაგრამ ჰიპოსტასი, როგორც ასეთი, ცხადდება სრულყოფილი სიყვარულის მოქმედებით, რომლის თვითება/თვისება არის სრულყოფილი დაცარიელებაც (κένωσις), თვითდამცრობა“[3].

ადამიანი უძლურია თავისი ძალებით განსაზღვროს, ან შეიმეცნოს ჰიპოსტასის ჭეშმარიტება. ეს (ე. ი., ჰიპოსტასის ჭეშმარიტება, ლ. ხ.) ეგზისტენციალურად შეიმეცნება ადამიანებისადმი ღვთის გამოცხადების საზომით. „არავინ იცის ძე, გარნა მამამან; არცა მამაჲ ვინ იცის, გარნა ძემან, და რომლისაჲ უნდეს ძესა გამოცხადების“[4]. სრულყოფილი ჰიპოსტასი არის ღმერთი, რომელიც მარტოდ და ჭეშმარიტად ცხოვრობს. ამ ცოცხალი საწყისის გარეშე არ არსებობს არაფერი.

ქრისტიანული მონოთეიზმი არ იგივდება ისლამის ერთღმერთიანობასთან (ენოთეიზმი/ενοθεϊσμός). მარტივი, ერთარსი (ὁμοούσια) და განუყოფელი სამება აცხადებს განსაკუთრებულ თანმიმდევრობის ერთიანობას. ერთდროულად შემოაქვს აბსოლუტური იგივეობა და აბსოლუტური განსხვავება. სამების დოგმა ღმერთში განსაზღვრავს სამ ცნებას: ჰიპოსტასს (ἡ Ὑπόσταση), ან პიროვნებას (το Πρόσωπο), არსებას (ἡ Οὐσία), ან ბუნებას (ἡ Φύση) და ენერგიას (ἡ Ἐνέργεια). მაგრამ, პარალელურად ამოწმებს, ერთი მხრივ, ჰიპოსტასისა და არსების,  და მეორე მხრივ – არსებისა და ენერგიის იგივეობას. და ეს იგივეობა იმგვარი ბუნებისაა, რომ ყოველი ცნება ამ სამთაგან რჩება, მინიმუმ აღუყვანებელი სხვა ორში[5].

პირველი ანტინომია/წინააღმდეგობა, რომელიც მოიცავს სამების დოგმას, არის ჰიპოსტასისა და არსების აბსოლუტური იგივეობა. ერთიანი სამება ღმერთის თითოეული ჰიპოსტასი აბსოლუტურად იგივდება (ταυτίζεται) საღვთო არსთან (θεία οὐσία). მაშინ როცა, ისლამის ერთღმერთიანობაში, და ასევე ძველ აღთქმაშიც, არსებისა და ჰიპოსტასის იგივეობა შეიძლებოდა მარტივად გაგებულიყო, ქრისტიანობაში ეს იგივეობა წარმოჩნდება, როგორც უკიდურესი ანტინომია, რადგან ჰიპოსტასის საწყისი – მიზეზი სამების ერთიანობისა, შეუძლებელია აღყვანებულიყო არსში (ἡ υὐσία).

პიროვნული თვითშეგნებისა და საღვთო არსების ერთიანობა – აბსოლუტურია. როგორც დავახასიათე – აღნიშნავს ბერი სოფრონი – „ჰიპოსტასის გარეშე არ არსებობს არსება, მაგრამ არც ჰიპოსტასი არსებოს უარსებოდ (ἄνευ οὐσίας). არსება არ არის ონტოლოგიურად წინარედ, არც ჰიპოსტასის უშინაგანესობა (βαθυτέρα). ამასთანავე, არც ჰიპოსტასია არსების წინყოფა“[6]. წმინდა გრიგოლ პალამას ცნობილი მონაკვეთის მისწრაფება – „მყოფობა არ წარმომდინარეობს არსებისგან, არამედ არსება – მყოფობისგან“ (οὐ γάρ  ἐκ τῆς οὐσίας ὁ ὤν, ἀλλ ἐκ τοῦ ὄντος ἡ οὐσία/ ὁ ὤν δέν προέρχεται ἀπό τὴν οὐσία, ἀλλ ἀπό τὸ ὂν ἡ οὐσία)[7] – ჰიპოსტასის უპირატესობისათვის არსების წინაშე, თეოლოგიურად უსაფუძვლოა. ეს უპირატესობა ამტკიცებს  სამება ღმერთზე ადამიანური აზროვნების კატეგორიების გამოვლენას. ადამიანურ აზროვნებას არ ძალუძს გულისხმაჰყოს პიროვნული მყოფობა (ὂν) გარკვეული ფორმირების გარეშე. არ ძალუძს მოიხელთოს არსება (οὐσία), როგორც აბსოლუტური რეალურობა, პიროვნების თვითშემტკიცების რაიმე ხერხით განსაზღვრის გარეშე. თუმცა ღმერთში ჰიპოსტასი და არსება ერთია[8].

ბერი სოფრონი განაგრძობს გაბედულ და ორიგინალურ გადმოცემას, შენიშნავს რომ – „ჰიპოსტასი არის ერთი პოლუსი, ერთი აზრი/გაგება მარტივისა და მყოფის (ὄντος), რომლის მეორე აზრი არის არსება/უსია (οὐσία)“[9]. სამებობა (Ἡ Τριαδικότητα) ადასტურებს, რომ ღვთაებაში თითოეული ჰიპოსტასი ცხოვრობს სხვა ჰიპოსტასებთან ზიარებაში. თითოეული ჰიპოსტასი არის სრულყოფილი ღმერთი, რადგან ფლობს ღვთაების მთელ სისავსეს, და პოტენციურად (δυναμικῶς) თანაბარია სამების ერთიანობის მიმართ. აქედან გამომდინარეობს, რომ ყოველი ჰიპოსტასი აბსოლუტურად თანაბარია წმინდა სამების სხვა ორი ჰიპოსტასის მიმართ, პარალელურად ეს აბსოლუტური იგივეობა სრულებით არ ამცრობს თითოეული ჰიპოსტასის ერთადერთობას/განუმეორებლობას (μοναδικότητα)[10].

გარდა ამ იგივეობის ანტინომიისა და ჰიპოსტასსა და არსებას შორის განსხვავებისა, სამების დოგმაში არსებობს სხვა ანტინომიებიც, როგორც ეს ცხადდება აბსოლუტური იგივეობითა და განსხვავებით არსებასა და ენერგიას შორის, ან უქმნელ საღვთო ენერგიასა და ქმნილ ადამიანურ ბუნებას შორის. ამგვარად, ღმერთის არსება და ენერგია არ აღირევა, არამედ აღნიშნავენ ორ სრულებით განსხვავებულ ცნებას, რადგან ღმერთის არსება აბსოლუტურად ტრანსცენდენტურ ურთიერთობაშია სამყაროსთან, მაშინ, როცა ენერგია – საცნაური და მონაწილეა. ამასთანავე, ღმერთის უქმნელი ენერგიის გაერთიანება ქმნილ ადამიანურ ბუნებასთან, არ ცვლის მას (ადამიანურ ბუნებას, ლ. ხ.) საღვთო ბუნებით, რადგან ქრისტეც – ქალკედონური კრების დოგმით – არის ერთი ჰიპოსტასი „ორ ბუნებაში“ (ἐν δυςὶ φύσεσιν)[11].

ეკლესია, როგორც მყოფობა და ხატი წმინდისა სამებისა, აგრეთვე წარმოაჩენს სამების იგივეობისა და სხვაობის ანტინომიას. როგორც ღვთაებაში განსხვავდება სამი ცნება – პიროვნება (τὸ Πρόσωπο), არსება (ἡ Οὐσία) ან ბუნება (ἡ Φύση) და ენერგია (ἡ Ενέργεια), ამგვარად, ეკლესიაშიც ვხედავთ – პიროვნებას, ბუნებას და მოქმედებებს (πράξεις), რომელნიც ადამიანის ესქატური (ἔσχατη) სრულყოფის/განსრულების თანახმად ჯერ–არს გაიგივდეს (ταυτισθοῦν)[12]. როგორც წმინდა სამებაში ყოველი ჰიპოსტასი არის ღვთაების აბსოლუტური სისავსის მატარებელი, ასევე ეკლესიაშიც თითოეული ჰიპოსტასი მოწოდებულია, რომ გახდეს მთელი ღმერთკაცობრივი (Θεανδρικῆς) სისავსის მატარებელი.

ადამიანი, როგორც ღმერთის „ხატისაებრი“ (κατ΄ εἱκόνα) ქმნილება, არის პოტენციური ჰიპოსტასი. მისი ჰიპოსტასის საწყისი სულიერია (πνευματική); არის – „დაფარული იგი გულისა კაცი, უხრწნელითა მით მშვიდისა მის და მყუდროჲსა სულისა წესითა, რომელ არს წინაშე ღმრთისა ფრიად პატიოსან“[13]. ეკლესიაში ადამიანი მოწოდებულია მადლით გახდეს ის, რაც ღმერთი არის თავისი არსებით (Οὐσία). ქმნილი ადამიანური ბუნება ქრისტეს პიროვნებაში განიღმრთო (θεώθηκε) „აბსოლუტურ სრულყოფილებამდე“ (ἕως ἄκρας τελειότητος). და ეკლესიას, როგორც ქრისტეს სხეულს, ადამიანი შეყავს განღმრთობის იმავე ხარისხში[14]. განსხვავება ღმერთსა და ადამიანს შორის მარადის იქნება, მხოლოდ, როგორც არსების მიმართ (οὐσία), მაგრამ არა, როგორც საღვთო ცხოვრების დიდებისა და შინაარსისადმი. „როდესაც იმცრობა/უფასურდება ქრისტიანული ანთროპოლოგიის ეს სიდიადე, ეცემა ქრისტიანული ცხოვრებაც. აქ დამცრობა/გაუფასურება არ არის თავმდაბლობის დასტური, არამედ ცდომილება/ხიბლი (πλάνη) და ცოდვა, რომელიც აბრკოლებს ჭეშმარიტი სინანულის მოახლებას; „საკუთარ თავთა მიჩნევით, როგორც ქრისტეს უდარეს არსებებად (ὄντα κατώτερα)–წერს ბერი სოფრონი – „ადამიანები სინამდვილეში უგულებელყოფენ, რომ გაყვნენ მას (ქრისტეს, ლ. ხ.) გოლგოთისაკენ“[15].

ქრისტე ასაჩინოებს ავთენტიკურ ადამიანს, რომელშიც მკვიდრობს „ღვთაებისა და ადამიანის მთელი სავსება[16]. როგორც ღმერთში, ასევე ადამიანში, ჰიპოსტასი არის საწყისი, რომელიც იწყნარებს/იღებს უსასრულოს (ἄπειρο). ადამიანური ჰიპოსტასი არ მჟღავნდება წინააღმდეგობით/შეპირისპირებით მისადმი, რაც – „არ არის მე“ (δὲν εἶναι έγώ). ფლობს, როგორც არსებით ნიშანს – სიყვარულს, იკრავს მთელ სამყაროს და შინაგანად წარმოადგენს ყოვლიერების ერთიანობას“[17]. ამგვარად, სრულყოფილი ადამიანური ჰიპოსტასი არის საღვთო ჰიპოსტასის პირველსახისებრი (κατὰ τὸ πρότυπο) – პოტენციურად თანასწორი მრავალჰიპოსტასიანი კაცობრიობის (μυριοϋπόστατη ανθρωπότητα) მიმართ, აქაც, სრული დაკნინების გარეშეა მისი (ჰიპოსტასის, ლ. ხ.) ერთადერთობა/განუმეორებლობა. ჰიპოსტასის საყოველთაობა არ რეალიზდება  „მე/ეგო“–ს (ἐγώ) აღმოფხვრით/დარღვევით, არამედ მისი დაცარიელებით/ დამდაბლებითა (κένωση) და ყოვლიერების ჩაკვრით. თუმცა, დღევანდელ სამყაროში ადამიანებს იშვიათად ეძლევა ჰიპოსტასის გამოცდილება, და ეს ხდება (ე. ი., ჰიპოსტასის გამოცდილება, ცოდნა, ლ. ხ.), როდესაც  მიაღწევს (ადამიანი) რომ ილოცოს მთელი სამყაროსადმი, როგორც საკუთარი თავისადმი, მცნების თანახმად: „შეიყუარე მოყუასი შენი, ვითარცა თავი თჳსი“ [18].

ლოცვით – აღიარებს ბერი სოფრონი – „ეგზომ განივრცო (ἐπλατὐνετο) ჩემი არსება/მყოფობა (τὸ εἶναί), რომ სულს შეეხო ჯოჯოხეთისაც და სასუფევლისაც“. ლოცვა არის „დაუსრულებელი შემოქმედება“ (ἀτελεύτητος δημιουργία) [19]. არის ჰიპოსტასური საწყისის დაუსრულებელი საქმიანობა. მას ადამიანი მიჰყავს თავის არქეტიპთან. თავის შიგნით უცხადებს მამის ძის ხატს – ქრისტეს. და მისი ხატის ეს გამოცხადება აღაგზნებს მსგავსის (ე. ი., ადამიანის, ლ. ხ.) მისწრაფებას ქრისტესადმი. ადამიანი საკვირველი სიმძაფრით განიცდის (πάσχει), რაც მას წარმართავს საღვთო უსასრულობაში (ἀπειρότητα). უკიდურესად ამცრობს თავის ცნობიერებაში/შეგნებაში, და მაშინ, მოიჩქარის სახარებისეული ეპიზოდის მამა – ღმერთი, რომ მიირქვას იგი [20].

 

---