,,მამებთან დაბრუნების’’ სირთულე და გიორგი ფლოროვსკი

თარგმნა გურამ ლურსმანაშვილმა

მეოცე საუკუნეში აშკარად გამოცოცხლდა ქრისტიანული თეოლოგიის სამი მიმართულება- კათოლიკური, მართლმადიდებლური და პროტესტანტული, რაც უკან, ქრისტიანულ წყაროებაზე მიბრუნებასა და ახალი აღთქმის წერილთან უშუალო  კავშირში გამოიხატა.

            რომის კათოლიკეებისათვის ახალი აღთქმის ავტორიტეტულ წყაროებზე მიბრუნების მიზანი 1930-1960 წწ. თვალნათლივ შეინიშნებოდა ბელგიელ, ფრანგ და გერმანელ თეოლოგებში, განსაკუთრებული გავლენა იგრძნობოდა ფრანგ დომინიკანელებსა და იეზუიტებს შორის La Saulchor (პარიზი) და LyonFourviere. მოძრაობის გამოცხადება იყო მძლავრი მოწოდება ლიტურგიკული და ბიბლეისტიკური განახლებისთვის და კათოლიციზმში[1] პატრისტიკული ,,გაახალგზარდავებისთვის.’’

            პროტესტანტებისთვის პატრისტიკული წყაროებით დიალოგი წარმოადგენს  რამდენიმე გავლენიანი თეოლოგის ნაღვაწს, ესენი არიან Karl Barth, Thomas F. Torrance, and Thomas C. Oden.[2] ტერმინი- ,,რეფორმირებული კათოლიკობა’’ გამოხატავს პროტესტანტულ ,,თეოლოგიურ მგრძნობელობას’’ და შეგნებას, რომ უკანასკნელ ხანებში თეოლოგიას განსაკუთრებით ჭირდება ქრისტიანული წარსულის წყაროების ხელახალი შესწავლა და რომ საჭიროა განახლება.[3] შესაბამისად, ამ პროტესტანტული მოძრობისათვის დამახასიათებელია პატრისტიკული წყაროების კრიტიკული კითხვა, რამდენადაც იგი ნამდვილად ეყრდნობა რეფორმირებულ მართლმადიდებლურ დოგმატიკას.[4]

            მამა გიორგი ფლოროვსკის განცხადებამ, რომ ეკლესიას ჭირდება ,,მიბრუნება მამებთან’’ და ,,ნეოპატრისტიკული სინთეზის’’ ფორმულირებამ, გავლენა მოახდინა 1936 წლის მართლმადიდებლური პირველი კონფერენციის თეოლოგებზე. მან განსაზღვრა აღნიშნული პატრისტიკული მობრუნება და ნეოპატრისტიკული სინთეზი, როგორც‘’დღევანდელი მართლმადიდებლური თეოლოგიის საკითხი და მიზანი.’’[5] თუმცა, მიბრუნება ადრეული ეკლესიის ავტორიტეტულ ნაშრომებთან არ გულისხმობს აწმყოდან ისტორიაში დაბრუნებას, ეს არაა თანამედროვეობის უკან დახევა... იგი სხვას და უფრო მეტს ნიშნავს, ეს არაა პატრისტიკული გამოცდილების მხოლოდ დაცვა და მოფრთხილება, არამედ აგრეთვე  მისი გამოცდილების ღრმა აღმოჩენა და ამ გამოცდილების ცხოვრებაში შემოტანა.[6] ფლოროვსკის მიხედვით მართლმადიდებლობისათვის ერთადერთი წინ წასასვლელი გზა, უპირველესად არის  უკან ყურება.

            ფლოროვსკის განცხადების შესაბამისად- ‘’მართლმადიდებლურ თეოლოგიას არ შეუძლია დაამტკიცოს თავისი დამოუკიდებლობა დასავლური გავლენისგან, თუ არ დაუბრუნდება პატრისტიკულ წყაროებსა და საფუძვლებს,’’  დღეს უფრო და უფრო საჭიროა, რომ შევხედოთ დასავლურ თეოლოგიურ შრომებს, დავეყრდნოთ მათ და  ეკლესიის მამებთან დიალოგს.[7]  კათოლიკურ, მართლმადიდებლურ და პროტესტანტულ შრომებში პატრისტიკული ნაწილების ასიმილაცია, არის ორი მიმართულების მანიშნებელი, რომლიდანაც პირველი პოზიტიურია- მეორე ნეგატიური.  

1: სხვადასხვა ტრადიციის ქრისტიანთა მიერ ადრეული ეკლესიის  ფასდაუდებელი  შორსმჭვრეტელობის აღიარება, შეიძლება აღმოჩნდეს  მსოფლიო იმედის ნიშანი.

2: პატრისტიკული ციტატების გაერთიანება საზოგადოდ მიუწვდომელ საღვთისმეტყველო ასპექტებში, ავლენს  საეკლესიო მამათა  შრომების გაგების სირთულეს.  

აქ ჩვენი საზრუნავია განვიხილოთ მეორე მიმართულება.

დისკუსიებში არგუმენტებად მოხმობილი  წმ. წერილის პასაჟები  ისტორიულად აღიარებულია შიდა ქრისტიანული საკითხად, რადგან ესაა უკრიტიკო მეთოდოლოგია, რომელსაც იყენებს ვინმე, რათა ბიბლიურ ტექსტთა ადგილები გამოიყენოს საკუთარი იდეოლოგიისდა მიხედვით: ‘’არის გარკვეული რთულად გასაგები ადგილები მათში [პავლე მოციქულის ეპისტოლეებში], რომლებიც თავისებურებათა გამო ვერ გაიგება, ან ორაზროვანია როგორც საკუთარ თავთან, ასევე სხვა ნაწერებთან მიმართებით’’ (2 პეტრე 3:16 NRSV). პროტესტანტულ ბუნებაში ფრაზა- ‘’ბიბლია ამბობს ამას, მე მჯერა რომ ასეა,’’ხშირად გამოიყენებოდა წმ. წერილის გარკვეულ ინტერპრეტაციათა საწინააღმდეგოდ. რიტორიკული პასუხისმგებლობა, რომელიც მოყვანილია ამ ალბათ განუმარტებელ ბიბლიაში, მისი შეუცდომელი შორსმჭვრეტელობით დაჯაბნის ყველა სხვა არგუმენტს. ზოგიერთ შემთხვევაში ქრისტიანები შეიძლება ისე დარწმუნებულნი იყვნენ გარკვეულ განმარტებათა სიცხადეში, რომ მიაკუთვნონ ბიბლიას ჰერმენევტიკულად არასწორი ფრაზა, ‘’არ ჭირდება განმარტება.’’[8]  ესაა ისტორიულ მდგომარეობათა შესახებ არსებული უმთავრესი გაუგებრობა, თუ რატომ დაიწერა გარკვეული ტექსტი და ლიტერატურა, როგორ მუშაობდნენ და როგორ ჯეროვნად განიმარტებოდა ტექსტი. მაგალითად, ახალი აღთქმის უწყებანი მესიის შესახებ იუდაიზმის მეორე ტაძრის ეპოქაში, გამოხატავს ადრეული ეკლესიის გზავნილს. კანონიკურ ქრისტიანულ ტექსტთა ინტერპრეტირება, ძველი აღთქმის   გაგებისა  და მეორე ტაძრის ენის გარეშე, ყოველთვის აცდება ახალი აღთქმის ისტორიულ გზავნილს. 

შესაბამისად, არავის შეუძლია შეცვალოს ‘’ბიბლია’’, ‘’საეკლესიო კრებით,’’ ‘’ეკლესიის მამით,’’ ან ზოგიერთი სხვა ძველი ქრისტიანი ავტორიტეტით, მსგავსი მიდგომის ეფექტურობისთვის არსებობს ფრაზა: ‘’კანონი ამბობს ამას, მჯერა ეს, მე ვეყრდნობი მას.’’ კვლავ, არაა გამართლებული თავდაპირველ ტექსტში შესაბამისი კონტექსტებითა და გრძნობებით განპირობებული აზრის თანამედროვე კონტექსტში გამოყენება. მაგალითად წმ. გრიგოლ ნოსელის გაგება, ორიგენესთან დამოკიდებულების, მისი ანარეკლისა და პლატონური კონცეპტების გარეშე, იქნება არასრული და ირიბი. ფლოროვსკი არ იყო გაუცხოებული ამ ფენომენთან, როდესაც იყენებდა ტერმინს- ‘მამებთან ქმედითი დაბრუნება’:‘’მამების ავტორიტეტს განსაკუთრებული მნიშვნელობა მიენიჭა, მხარიდაეჭირა და მოწონებულ იქნა. საჭიროა რომ ეს იყოს შემოქმედებითი მიბრუნება და ამ მხრივ უნდა ვიგულისხმოთ თვითკრიტიკულობის ელემენტი.  ეს მოგვიტანს ჩვენ ’ნეოპატრისტიკული სინთეზის’  კონცეპტს, როგორც დღევანდელი მართლმადიდებლური ღვთისმეტყველების საკითხსა და მიზანს. მამების მემკვიდრეობა  არის ჩვენი თაობის გამოწვევა, როგორც მართლმადიდებელ ეკლესიაში, ასევე მის გარეთ. მისი გამომაცოცხლებელი ძალა მზარდად იქნა შეცნობილი და გააზრებული  ამ უკანასკნელ ათწლეულებში, განყოფილ საქრისტიანოსთან სხვადასხვა კავშირებში. პატრისტიკული ტრადიციის მზარდი მოთხოვნა  არის ჩვენი დროის ერთი ყველაზე უფრო დამახასიათებელი ნიშანი. მართლმადიდებლისთვის ეს მოწოდება არის სპეციალური, განსაკუთრებული აუცილებლობისა და მნიშვნელობის მქონე, რადგან მართლმადიდებლობის სრული ტრადიცია ყოველთვის იყო პატრისტიკული, იგი თავადვე ამოწმებდა მამათა პრობლემებსა და პასუხებს.’’ [9]     

ფლოროვსკი გვაძლევს რამდენიმე მინიშნებას, თუ რა იგულისხმება ამ შემოქმედებით დაბრუნებაში, მისი ცნობით თვითკრიტიციზმით და მამათა სიტუაციის შეფასებით მნიშვნელოვანია, რომ უპირველესად ქრისტიანებმა გააკეთონ უფრო მეტი, ვიდრე  უძველესი წყაროებიდან მოყვანილი ციტატების განუმარტებელი აპელაცია, რაც იწვევს მამების დე კონტექსტუალიზაციის რისკს მათი ისტორიული, დოქტრინალური და სულიერი საკითხების შესაბამისად და ‘’დაშორებას მათი საერთო პერსპექტივიდან, რომელშიც მხოლოდ ისინი არიან მნიშვნელოვანნი და მართებულნი.’’[10] მეორე, ფლოროვსკი უსაბუთებს თავის მკითხველს, რომ მოიპოვონ ,,მამათა აზროვნება’’ (“ p h r o n e m a ”). ის ამტკიცებს, რომ ესაა ,,მართლმადიდებლური თეოლოგიის’’ ინსტინქტი, წმინდა წერილის სიტყვაზე არანაკლები და ჭეშმარიტად არასოდეს გამოყოფილი მისგან.’’[11] ამ შემოქმედებითობის დაბრუნების მესამე ნაწილი არის ნეოპატრისტიკული სინთეზი. ფლოროვსკისთვის ‘’ჭეშმარიტი ისტორიული სინთეზი მხოლოდ წარსულის განმარტებით კი არა, არამედ მომავლის შემოქმედებითი აქტივობების ფორმირებითაც შედგება.’’ [12] მართლმადიდებელი თეოლოგი Paul L. Gavrilyuk ხსნის, რომ ‘’მამათა აზროვნებისა’’ და ‘’ნეოპატრისტიკული სინთეზის’’ ურთიერთობა ფლოროვსკის მიდგომით:   

‘’სათანადოდ უნდა გავიგოთ, რომ ნეოპატრისტიკული თეოლოგია არ განიზრახავდა თანამედროვე თეოლოგიური პრობლემებიდან იდეალიზებულ პატრისტიკულ წარსულში გადაფრენას, რამდენადმდე შეინიშნება დღევანდელ თეოლოგთა აზროვნების ასეთი ისტორიული სინთეზით შეფუთული ექსპანსია,  თანამედროვეობის ეპისტოლარულ ჰორიზონტსა და თანამედროვეობამდელ მამათადმი მიმართებით... [ფლოროვსკისთვის] ‘სინთეზი’ არ არის თავად ისტორიული წყაროების მომავალი გააზრება, არამედ გაგების თითოეული მცდელობა, რომელიც შეძლებისამებრ პირობად მოითხოვს ერთიანობის მნიშვნელობას, ხოლო ამ ისტორიული სინთეზის გაგება ხდება საღვთისმეტყველოდ ინფორმირებული და მსჯელობით დატვირთული ინტეგრაცია, რომელიც ისტორიკოსს მიზნის მიღწევაში ეხმარება.[13]   

მართლმადიდებლური ნეოპატრისტიკული სინთეზის მისეული ხედვის მიუხედავად, ფლოროვსკის ეს გეგმა ხანდახან ორი მიზეზის გამო იმსახურებს კრიტიკას. პირველი, ‘’მამათა აზროვნების’’ კონცეპტი  ძალიან მოუხელთებელი და აბსტრაქტულია, რომელსაც რთულად მიესადაგება კონცეპტის დასარეგულირებელი ნემისმიერი სახის წანამძღვარი.[14] ეკლესიის ყველა მამის მოღვაწეობა გარკვეულწილად რთულად დასამუშავებელია, განსაკუთრებით მათი კონტექსტუალური განსხვავებულობების გამო,Gavrilyuk-ის მიხედვით ფლოროვსკი ყოველთვის მკაფიოდ არ ანსხვავებდა პატრიტიკულ ფიგურებს.[15] ნეოპატრისტიკული სინთეზის ნაცვლად, მამა John Behr უპირატესობას ანიჭებს ისაუბროს პატრისტიკულ ‘’სიმფონიაზე.’’

‘’ვისურვებ არ ვისაუბრო ნეო-პატრისტიკულ სინთეზზე, რადგან სინთეზი უფრო ამცირებს საერთო მნიშვნელობას. მირჩევნია ვიმსჯელო სიმფონიაზე, რათა გავიგოთ სხვადასხვა  მამების მიერ თითოეულ მომენტში გამოთქმული აზრი, თუნდაც ის იყოს  მეორე ან ნებისმიერი სხვა საუკუნის.  წმ. გრიგოლ ნაზიანზელი და წმ. ბასილი დიდი არ საუბრობდნენ ერთნაირად, არამედ სხვადასხვაგვარად და ეს სახესხვაობანი თანადროულია. ამგვარად, მამათა ნაშრომების კითხვის მნიშვნელობა არაა მთელი მათი ცოდნის სინთეზის განსაზღვრულად შეჯერება, არამედ დაბრუნება უკან, სიმფონიის ადრეულ საფუძვლებთან. თქვენ უნდა განისწავლოთ ისე, როგორც ხდება შეხმატკბილებულ მელოდიაში საკუთარი ნაწილის სიმღერა’’[16]  

ეს სირთულეა თითოეული მამის  ‘’სიმფონიური წვდომა,’’ მისი ისტორიულ, ფილოსოფიურ და სულიერ კონტექსტში გაგება. მაგალითად, წმ. ათანასეს კონტექსტი განსხვავდება ნეტარი ავგუსტინესაგან. მოკლედ რომ თქვათ, პირველის თეოლოგია განპირობებული იყო იყო ალექსანდრიაში არიანიზმის საწინააღმდეგო ქმედებებით, მაშინ როდესაც მეორე შემთხვევაში ჰიპონიაში (დღევანდელი ალჟირი) მიმდინარეობდა პელაგიანიზმთან  ბრძოლა. შესაბამისად, ამგვარი მოკლე შესავლები არ არიან საკმარისნი იმ ღრმა შინაარსის გასაგებად, თუ რატომ იყენებს ათანასე ტერმინ ,,ჰომოოუსიოსს’’ და რომელ არგუმენტებს იშველიებს იგი. პელაგიუსის რიტორიკის გააზრებას ჭირდება მადლისა და თავისუფალი არჩევანის შესახებ  ავგუსტინეს სწავლებების გაგება. ზოგადად, თითოეული მამის მოღვაწეობის გასაგებად არ არსებობს ზედმეტობამოკვეცილი, ან სრულყოფილად დამუშავებული ნააზრევი.

საჭიროა უფრო მეტი გააზრება, ვიდრე ეკლესიის მამებისადმი მკაცრი აკადემიური მიდგომა, საჭიროა გავიგოთ მათი სულიერება და წეს-ჩვეულებანი. მიტროპოლიტი ილარიონ ალფეევი თვლის, რომ შეუძლებელია ‘’გავიგოთ მამები, თუ არ გავიაზრებთ მათი გამოცდილებისა და მოღვაწეობის თუნდაც სულ მცირე ხარისხს.’’[17]   მამების გასაგებად უფრო მეტია საჭირო, ვიდრე ტექსტების დამახსოვრება და მათი თეოლოგიური არგუმენტების გაგება. ეს გულისხმობს, რომ იყო ‘’[მათი] სულისა და ხედვის რწმენით განმსჭვალული.’’[18] რაც ნიშნავს ლოცვებით შეერთებას, მათი მოღვაწეობის მარხვისა და დღესასწაულის გააზრებას, ხოლო შრომებსა და ჰომილიებში არსებული პრაქტიკული მოსაზრებების გვერდზე გადადებას.

ეს ყოველივე მიგვანიშნებს იმაზე, რომ ‘’დაბრუნება მამებთან’’ არაა ისეთი მარტივი, როგორც ეს ჟღერს. ჭეშმარიტად, ესაა საკმაოდ რთული საკითხი. განსხვავება დროში, კულტურაში და სულიერებაში თაამედროვე ქრისტიანობასა და ეკლესიის მამებს შორის, შეიძლება იყოს  რთულადგასაგები და დაუძლეველი. ეს ყოველივე  თანამედროვე ქრისტიანობას იმისკენ უფრო მიუძღვის, რომ დაუბრუნდეს უკან და წინამძღვრობა იპოვოს პატრისტიკულ ტექსტებში, ვიდრე იფიქროს, რომ ვინმეს  შეუძლია ეს ტექსტები განხილვის გარეშე  გაიგოს. ის ვინც ეკლესიის მამათა ნაშრომთა განხილვას შეუდგება, უნდა ფრთხილობდეს, რომ უკრიტიკო  ,,sola patristica’’-ს  მეთოდოლოგიაში არ ჩავარდეს.’’