არქიმანდრიტი კვიპრიანე (კერნი)
ისტორიული ცნობები აპოლოგეტ ათენაგორას შესახებ თითქმის არ გაგვაჩნია. მის ნაშრომებს ძველ დროში თითქმის არ ეყრდნობოდნენ, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ იგი საისტორიო მეცნიერებისთვის, კერძოდ კი ქრისტიანული მწერლობის განვითარებისათვის საინტერესო არაა.
პატრიარქ ფოტის მოწმობით, ალექსანდრიელმა ბოეციუსმა, თავისი ნაშრომი ,,პლატონის რთული გამონათქვამების შესახებ მიუძღვნა ვინმე ფილოსოფოს ათენაგორას. ცანის აზრით, შესაძლოა სწორედ ის იყოს მეორე საუკუნის მიწურულს მოღვაწე აპოლოგეტი. არც ევსევი კესარიელმა და არც ნეტარმა იერონიმემ არ დაგვიტოვეს ცნობები მის შესახებ. ერთადერთი ცნობა მოგვეპოვება მეხუთე საუკუნის მოღვაწე პამფილიელი ფილიპე სიდელისგან, რომელიც გვაწვდის რამოდენიმე ცნობას ათენაგორას შესახებ, მაგრამ ჩვენ არ შეგვიძლია მათ სერიოზული, ან სარწმუნო მნიშვნელობა მივანიჭოთ.
ფილიპე სიდელის ,,ეკლესიის ისტორია’’ დაკარგულ ძეგლად ითვლება. მისგან შემორჩენილი ფრაგმენტები, მხოლოდ კატენებში მოგვეპოვება, რომლებსაც ნიკიფორე კალისტას მიაწერენ. სწორედ ამ ნაწყვეტების მიხედვით გვიწევს ჩვენ მსჯელობა ზემოთ ხსენებულ აპოლოგეტზე.
აღსანიშნავია, რომ ფილიპე სიდელი უნდა მივიჩნიოთ არასანდო ინფორმაციის მომწოდებლად. მისი გარდამოცემით ალექსანდრიის სკოლის პირველ მოძღვრად გვევლინება ათენაგორა, რომელიც მოღვაწეობდა იმპერატორებ ადრიანესა და ანტონინეს დროს, რომელთაც გაუგზავნა მან თავისი აპოლოგია ქრისტიანების დასაცავად. ათენაგორამ შეინარჩუნა ფილოსოფიური მანტია, მაგრამ ამავე დროს რჩებოდა ქრისტიანად და ალექსანდრიული სკოლის მოძღვრად.
სავარაუდოა, რომ იგი ჯერ კიდევ ცელსამდე აპირებდა ქრისტიანების წინააღმდეგ ბრძოლას, ამიტომ მან დაიწყო სახარების შესწავლა, რათა კარგად ყოფილიყო შეიარაღებული ქრისტიანთა წინააღმდეგ, თუმცა მისი სული სულიწმიდამ ,,მიიტაცა’’ და იგი შეიქმნა იმ სარწმუნოების მასწავლებლად, რომლის წინააღმდეგაც აპირებდა გაბრძოლებას.
მისი მოწაფე უნდა ყოფილიყო ცნობილი კლიმენტი ალექსანდრიელი - ,,სტრომატების’’ ავტორი, ხოლო კლიმენტის მოწაფე კი პანტენოს ათენელი - პითაგორელი ფილოსოფოსი. სწორედ ეს ცნობები აყენებს ეჭვქვეშ ფილიპე სიდელის გარდამოცემას.
სინამდვილეში, არა პანტენოსი იყო კლიმენტის მოწაფე, არამედ პირიქით, კლიმენტის მასწავლებელი იყო. პანტენოსი არა ათენელი, არამედ სიცილიური წარმოშობის მქონე გახლდათ. ის არც პითაგორეელი იყო და სტოიკოსთა მიმდინარეობას მიეკუთვნებოდა.
ბასილი დიდი, თავის ნაშრომში ,,სულიწმიდის შესახებ’’, ოცდამეხრე თავში ახსენებს ვინმე მოწამე ათენოგენს, რომელსაც თითქოსდა საგალობელ ,,ნათელო მხიარულოს’’ შექმნა მიეწერება. მეცნიერები გამოთქვამდნენ აზრს, რომ შესაძლოა ეს ორი სახელი მიეწერებოდეს ერთ კონკრეტულ აპოლოგეტს (ათენაგორას) და ორი სახელის არსებობა უბრალოდ გადამწერის შეცდომა ყოფილიყო. ეს აზრი არ იქნა მიღებული, რადგან მოწამე ათენოგენი ეწამა იმპერატორ დიოკლეტიანეს ზეობისას, ხოლო ათენაგორა კი მარკუს ავრელიუსის და კომოდუსის დროს წერდა.
ამიტომ, ჩვენ გვიწევს დაკმაყოფილება იმ მონაცემებისგან, რომლებიც ათენაგორას აპოლოგიიდან გამომდინარეობს. ეს აპოლოგია მიმართულია იმპერატორებ კომოდიუსისა და მარკუს ავრელიუსის მიმართ. კომოდიუსი მარკუს ავრელიუსის თანამმართველი იყო 170 წლიდან, ხოლო მარკუს ავრელიუსი გარდაიცვალა 180 წელს. სწორედ ამ პერიოდს შეესადაგება ათენაგორას აპოლოგიის დაწერის დრო.
თუმცა შესაძლებელია ამ ტრაქტატის შედგენის დროის უფრო დაზუსტება. აპოლოგიის დასაწყისში, იმპერატორები მოიხსენებიან, როგორც ,,სომეხთა და სარმატთა’’. სარმატთა წინააღმდეგ სამხედრო მოქმედებები მიმდინარეობდა 175 წლამდე. ანუ ეს ტიტული მათ შეეძლოთ მიეღოთ მხოლოდ სამხედრო ექსპედიციის დასრულების შემდგომ. შესაძლებელია უფრო დაზუსტდეს დაწერის დრო 180 წლამდე პერიოდშიც. 177 წელს მოხდა ქრისტიანთა დევნა ლიონში. მათ დაწერეს ეპისტოლე, რომელიც გაუგზავნეს აზიისა და ფრიგიის ეკლესიებს, რომელშიც იყო მოთხრობილი იმ ბრალდებების შესახებ, რომლებიც ქრისტიანებს წაუყენეს. კერძოდ - ათეიზმი, უზნეო სერობების მოწყობა და ოიდიპოსის ცოდვა . . . ანუ ზუსტად ის ბრალდებები, რომლებიც ათენაგორას აპოლოგიის მიხედვით ქრისტიანთა ტიპიურ ბრალდებას წარმოადგენდა და რომლის წინააღმდეგაც ილაშქრებდა იგი იმპერატორების წინაშე. ეს გვაძლევს საშუალებას ვიფიქროთ, რომ აპოლოგია შედგენილია 177 წელს. ამ აზრს ბევრი მკვლევარი ემხრობა.
ათენაგორას ეკუთვნის ორი შრომა: აპოლოგია (უფრო ზუსტად კი თხოვნა) და აღდგომის შესახებ.
ეს ორივე ძეგლი შემორჩენილია პარიზის ეროვნულ ბილიოთეკაში დაცულ ე.წ. ,,არეტას კოდექსში’’, რომელიც კესარიის ეპისკოპოს არეტას ეკუთვნის და 914 წლით თარიღდება. კოდექსი მთლად გამართული არ არის, ამიტომ მისი აღდგენისას სხვა ხელნაწერებიდან შევსება გახდა საჭირო. ეს ნაშრომი არ იყო დიდად ცნობილი და მას ლამის მხოლოდ წმ. მეთოდი ოლიმპიელი და წმ. ეპიფანე ეყრდნობიან. იგი შემდგომ პერიოდში არაერთგზის იქნა გადაწერილი, ამიტომ მკვლევრებს საშუალება მიეცათ უფრო გამართული ვერსიის ამორჩევისა მოცემული საკითხავებიდან.
აპოლოგია, ანუ თხოვნა პირველად გამლიცა გეზნერის მიერ ციურიხში 1557 წელს და იმავე წელს პარიზში, ბოლოს იგი გამოიცა 1943 წელს ფრანგული თარგმანის სახით, ქრისტიანულ პირველწყაროთა გამომცემლობაში და წინ ერთვოდა გუსტავ ბარდის ვრცელი კომენტარი.
აპოლოგია იწყება მსჯელობით: ,,დიდებულ მეფეთა იმპერიაში არსებობს მრავალი კანონი თუ წესი, რომლებსაც არცერთი კანონისა თუ დასჯის შიშის გამო არა აქვთ აკრძალული არსებობა. თუნდაც ისინი დაცინვის ღირსნი იყვნენ.’’ შემდეგ ავტორი ჩამოთვლის სხვადასხვა ხალხისა თუ რეგიონების (ტროელთა, სპარტელთა, ათენელთა) სარწმუნოებებისა და გმირობები ამბავს. ეგვიპტელები ნიანგებს, ძაღლებს და ასპიდებს ღმერთებად მიიჩნევენ. მათ ამას არ უშლის არც მეფე და არც კანონი, ხოლო ქრისტიანები, მხოლოდ თავისი სახელის გამოც კი იდევნებიან.
მესამე თავში ავტორი ჩამოთვლის ქრისტიანთა სამ ძირითად ბრალდებას: უღმერთობას, უზნეო სერობებსა და ოიდიპოსის ცოდვებს.
პირველი პუნქტი: ქრისტიანები არ არიან ათეისტები, მათ სწამთ ერთი ღმერთი, რომელსაც განასხვავებენ მატერიისგან, იგი არის შეუქმნელი დამარადიული, რომელიც მხოლოდ სულითა და გონებით შეიმეცნება, ხოლო მატერიას ისინი შექმნილად და ხრწნადად მიიჩნევენ.
თავის მოსაზრებებს ღმერთის ერთობის, მატერიისა და ქმნილი სამყაროსგან მისი განსხვავების შესახებ, ათენაგორა წარმართ ფილოსოფოსთა და პოეტთა - ევრიპიდეს, სოფოკლეს, ლისიოსის, პითაგორას, პლატონის და არისტოტელეს აზრებით ამტკიცებს. თუმცა წარმართი მწერლები ვერ თანხმდებოდნენ ერთმანეთში რელიგიური საკითხების გარშემო, რადგან ყოველი მათგანი თავისი ძალებით ცდილობდა ჭეშმარიტების შეცნობას. ქრისტიანები კი სულიწმიდით აღძრულნი განისწავლებიან წინასწარმეტყველთა და მოწამეთა მიერ. პოლითეიზმი ეწინააღმდეგება გონებრიობას, რადგან, თუკი ღმერთი - ორია, მაშინ ერთერთი ღმერთი არაა და ის ღმერთის მიერ უნდა იყოს ქმნილი. აუცილებელია ვცნოთ სამყაროს ერთი შემოქმედი - ღმერთი. ამაზე საუბრობდნენ წინასწარმეტყველები მოსე, ისაია, იერემია ,,რომელთა შესახებაც, ორი აზრი არაა, სმენიათ განათლებულ და მეცნიერებისმოყვარე მეფეებს’’. ქრისტიანები კი აღიარებენ ერთ, უქმნელ, მარადიულ, უხილავ, უვნებო, დაუტევნელ ,შეუხებელ, მხოლოდ სულით და გონებით შემეცნებად ღმერთს.
ისინი აღიარებენ ღვთის ძესაც. ,,დაე არავინ ჩათვალოს სასაცილოდ, რომ ღმერთს ყავს ძე ... ჩვენ ისე არ ვმეტყველებთ მამაზე და ძეზე, როგორც მითების შემდგენელი სხვა ხალხი. არამედ ძე ღვთისა არის მამის ლოგოსი. მის მიერ და მისგან შეიქმნა ყველაფერი’’. ქრისტიანებს ასევე სწამთ სულიწმიდა, ისინი ასევე აღიარებენ და სწამთ ანგელოზთა სიმრავლე, რომლებიც შექმნა ღმერთმა და მას ემსახურებიან. ქრისტიანთა ცხოვრება ეხმიანება და შეესაბამება მათ სარწმუნოებას.
ქრისტიანობის დაცვის დროს ათენაგორა ხაზს უსვამს წარმართუული წარმოდგენების შეუსაბამობას. ქრისტიანები რ იღებენ მონაწილეობას წარმართულ მსხვერპლშეწირვებში, რადგან ღმერთს არ სჭირდება ყოვლადდასაწველი მსხვერპლი. მას უნდა შესწირო უსისხლო მსხვერპლი და გონისმიერი მსახურება. ათენაგორა კიცხავს კერპმსახურებასა და ანთროპოლატრიას და ეყრდნობა გეზიოდს, პინდარას და ჰეროდოტეს. იგი კიცხავს წარმართთა ღმერთების მანკიერ თვისებებს და წარმართული ლიტერატურის სახასიათო ამონარიდებად მიიჩნევს ამას.
მეორე პუნქტი: ქრისტიანთა სხვა ბრალდება გადმოცემულია და განხილულია ოცდამეათე-ოცდამეთექვსმეტე თავებში. ქრისტიანებს ბრალად ედებოდათ ფუფუნებასა და უზნეოდ ცხოვრებაში. ასეთ ბრალდებები არ უნდა გაგვიკვირდეს, რადგან ისტორიაში ბლომად იყო ასეთი ბრალდებები შურის მიზეზით. ასე მაგალითად: შურის გამო მოკლეს პითაგორა, ჰერაკლიტემ დემოკრიტე და სოკრატე. ქრისტიანთა ცხოვრება კი უნაკლოა; მათ იციან, რომ ღმერთი ხედავს მათ საქმეებს დღისითაც და ღამითაც. ისინი კი ცხოვრობენ ამ სოფლად, მაგრამ ცდილობენ იცხოვრონ სხვა გზით, არა მიწიერი ცხოვრებით, არამედ ზეციურით; არა ხორციელად, თუმცაღა ისინი ატარებენ ამ ხორცს, არამედ სულიერად. ეს ადგილი ძალზედ გავს მონაკვეთს დიოგნეტეს მიმართ წერილიდან, სადაც ასევე ნათქვამია, რომ ქრისტიანები ცხოვრობენ მიწაზე, მაგრამ არამიწიერ ინტერესებს ემსახურებიან. ისინი ატარებენ ხორცს, მაგრამ არ ემსახურებიან მას. ეს მიანიშნებს ჯერ კიდევ მყარად არსებულ ესქატოლოგიურ მოლოდინზე.
ქრისტიანული ზნეობა ძალზედ მაღალია. ათენაგორას თქმით, ყოველ ჩვენგანს ყავს ცოლი,რომელსაც იგი ატარებს რჯულის მიხედვით და ხედავს მასში ქალს შვილიერებისათვის. როგორც მთესველი თესავს ერთ ადგილას, ელოდება ნაყოფს და არ მიდის სხვა ადგილას, ასევე ჩვენთვისაც შვილიერება ამშვიდებს ხორცს. ასეთივე აზრს წარმოთქვამს დასავლეთელი აპოლოგეტი მინუციუს ფელიქსი, თავის ,,ოქტავიანში’’. ასეთივე აზრს გაიმეორებს შემდგომში კლიმენტი ალექსანდრიელი.
ათენაგორა ამბობს, რომ ჩვენს შორის მრავალი მამაკაცი და ქალია, რომლებიც უქორწინებლად დაბერდნენ ღმერთთან შეერთების მოლოდინში. ის ახსენებს ქალწულებას და საჭურისობასაც კი. იგი ამახვილებს ყურადღებას ერთ ქორწინებაზე და მეორე ქორწინება მრუშობად მიაჩნია. ქრისტიანულ საზოგადოებაში არავითარი უწესო კავშირები არ მოიპოვება.
ანთროპოფაგიის ბრალდება უადგილოა. რომ დაკავდე ანთროპოფაგიით, ჯერ ვინმე უნდა მოიკლას. ქრისტიანებს აკრძალული აქვთ კაცის ხორცის ჭამა, ასევე მკვლელობა. წარმართებს კი გლადიატორთა ორთაბრძოლები და ხალხის მხეცთა მიერ დაგლეჯვის სანახაობები აქვთ. ქრისტიანებს ამის ყურებაც კი აკრძალული აქვთ - როგორ მოკლავენ ისინი, თუკი მკვლელობის ყურებაც კი აკრძალული აქვთ და ასევე ქალის მიერ ნაყოფის მოწამვლა და მოშორებაც კი მკვლელობად მიაჩნიათ. აღდგომის მომლოდინე ქრისტიანებს არ შეუძლიათ ჭამონ ადამიანის ხორცი და ამით აღდგომის მომლოდინე პირთა სხეულების ცოცხალ კუბოდ იქცნენ.
ნაშრომს ათენაგორა ამთავრებს იმით, რომ ქრისტიანები ლოცულობენ სახელმწიფოს კეთილდღეობისათვის და იმისთვის, რომ სამეფო გვირგვინი მამიდან შვილზე გადადიოდეს.
მკვდართა აღდგომის შესახებ, ათენაგორას მეორე ნაშრომია და მთლიანად აღდგომის თემას ეძღვნება. ათენაგორა იყო პირველი, ვინც ამ თემაზე დაიწყო ლაპარაკი. შემდგომში, ეს საკითხი მრავალჯერ დაისვა და განხილულ იქნა საღვთისმეტყველო წრეებში, ამიტომ ათენაგორას პოზიცია, რომელმაც პირველად წამოაყენა ეს საკითხი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია. ეს ნაშრომი, ჩვენ შეგვიძლია მოვიაზროთ აპოლოგიის უშუალო გაგრძელებად, რადგან ოცდამეთექვსმეტე თავში ათენაგორა აღდგომის საკითხის შემდგომ განხილვაზე მსჯელობდა.
ნაშრომი 25 თავისგან შედგება. პირველ ათ თავში განხილულია ყველა წინააღმდეგობა, რომელსაც აღდგომის საკითხის გარშემო გამოთქვეს, ხოლო დანარჩენ თავებში კი უშუალოდ აღდგომის საკითხია გაშლილი.
თუკი აღდგომა დაუშვებელია, მხოლოდ იმიტომ, რომ ღმერთს არ ძალუძს მკვდართა აღდგენა და მათი გახრწნილი სხეულების განახლება.
თუკი ღმერთს არ შეუძლია ეს, ესე იგი მან არ იცის ეს, არა აქვს საშუალება, რათა გააცოცხლოს მიცვალებულები, უნდა აღინიშნოს, რომ მან რომელმაც შექმნა ადამიანი, უნდა ფლობდეს საშუალებას, რათა აღადგინოს მისი გახრწნილი სხეულიც კი. მას, ვინც ადამიანი არაფრობიდან შექმნა, უნდა გააჩნდეს მისი განახლებისა და აღდგომის საშუალებაც. ათენაგორა ამას მჭერმეტყველურად ამტკიცებს. ის ამბობს, რომ ეს ეხება ასევე ზღვაში დახრჩვალთ, რომელთა სხეულები თევზებმა შეჭამეს, ვინც ბრძოლის ველზე დაეცა და ყველა სხვას.
ხოლო თუკი ღმერთს არ სურს მკვდართა აღდგენა, მაშინ ეს საქმე არის უსამართლო ან უღირსი. ეს საქმე არაა უსამართლო არც ანგელოზთა, არც სამშვინველის მქონეთა, არც უსულო საგანთა მიმართებაში. ხოლო თუკი ხრწნილება არაა მიჩნეული უღირსად, მაშინ რატომ უნდა იქნას მიჩნეული უღირსად უფრო აღმატებული - უხრწნელება.
ტრაქტატის მეორე ნაწილი აღდგომას სამი გადმოსახედიდან განიხილავს:
1. ადამიანი შექმნილია მარადიული ცხოვრებისათვის და მის შექმნამდე შედგა ბჭობა. ადამიანის დანიშნულება საღვთო დიდების და სიბრძნის ცქერაშია.
2. ადამიანის აღდგომა გარდაუვალია, რადგან იგი შედგება ხორცისა და უკვდავი სულისაგან და ეს ერთობა სამუდამო უნდა იყოს. ათენაგორა ავლებს ანალოგს სიკვდილსა და ძილს შორის და ძილს სიკვდილის ძმად მოიხსენიებს. ძილის დროს სხეულებრივ გრძნობებს სძინავთ და გამოღვიძების შმედგომ მოდიან მოქმედებაში. ცხოვრების მანძილზე ადამიანის სხეული მრავალ ცვლილებას განიცდის. აღდგომა იქნება უკანასკნელი ცვლილვება ადამიანთათვის.
3. საღვთო სამართლიანობა მოითხოვს აღდგომას, რადგან ადამიანი უნდა განისაჯოს სულითაც და სხეულითაც, რადგან ცოდვაში მონაწილეობას ისინი ცალ-ცალკე არ იღებდნენ, ისევე როგორც კეთილ საქმეებში.
აღდგომილ სხეულთა შემდგომი მდგომარეობა ათენაგორასთა გადაუწყვეტელ საკითხად რჩება.
წყარო: Керн К.Э. (архим. Киприан) Патрология. Т.1. Свято-Сергиевский православный богословский институт в Париже. М.-Париж, 1996
თარგმნა დავით ზაზაშვილმა