[1]  GLANVELL W.V.,  Die Kanonensammlung des Kardinals Deusdedit, Paderborn 1905, 603: «Sententia synodi data est contra Ignatium et in ecclesia nostra ille iam causam non habet et questionem non uenit, sed propter honorem sancti P(etri) et sanctissimi et universalis pape Nycolai renouari eius et iudicari placet omnibus nobis».

[2]  Mansi 15, 187A - 216C. PL 119, 926 - 962. MG ep. VI, 454 - 487.

[3] Mansi 15, 205C: «Per has igitur tres precibuas ecclesias, omnium ecclesiarum sollicitudo beatorum apostolorum principum Petri ac Pauli procul dubio moderarem expectat».

[4] ΚΑΤΕΡΕΛΟΣ Κ., ზემოთ დასახელებული ნაშრომი გვ. 118.

[5] პაპი ნიკოლოზის აზრით რომის სამოციქულო საყდარი წარმოადგენდა უმაღლესი ავტორიტეტის მატარებელს, რომელზე მაღლა აღარაფერი არ იდგა.  MANSI 15, 210A: «pater profecto sedis apostolicae, cujus auctoritate major non est, judicium a nemine fore retractandum, neque cuiquam de ejus liceat judicare judicio». 98.

[6] . MEIJER J., ზემოთ  დასახელებუ;ლი ნაშრომი, გვ. 383: «There were 383 bishops present, a clear manifestation of the strength of the followers of Photius, especially if we compare this number with that of the synod ten years earlier which started with only thirteen bishops».

[7] მეოთხე სხდომის დროს „დიდებულმა და პატივდებულმა დიდებულებმა“ დააკმაყოფილეს  ფოტიოსის და მისი მომხრე ეპისკოპოსების მოთხოვნა და მათ მიეცათ  თავდაცვის შესაძლებლობა. „თუ გსურთ წარმოსდგნენ ფოტიოსი და მისი ეპისკოპოსები რათა ჩვენს წინაშე დაიყოს მათი პირი კრების გადაწყვეტილებების მიერ“ (Mansi 16, 329AB). წმიდა ფოტიოსი კრების წინაშე წარსდგა მეხუთე სხდომაზე.

[8] კრების 17-ე და 21-ე კანონი საუბრობენ პენტარქიაზე  (Mansi 16, 174ABCD ηd 170E-172A). 26-ე კანონი  (Mansi 16, 177D-178D) ასევე ძალიან  მნიშვნელოვანია, რადგან კრძალავს რომელიმე საპატრიარქომ საკუთარი იურისდიქციის ფარგლებს გარეთ  აწარმოოს მართლმსაჯულება.

[9]  Mansi 16, 317E - 320A: „პრესვიტერთა რომის ეკლესიის პირველმოსაყდრემ და აღმოსავლეთის სამმა საყდარმა,  ალექსანდრიის, ანტიოქიის და იერუსალიმის, რომლებიც  არ აღიარებენ ფოტიოსს, არ არის აუცილებელი მოიწვიონ ფოტიოსი გამოსაკითხად და განსასჯელად“.

[10]  Mansi 16, 174 AD. de VRIESW., Die Entstehung der Patriarchate des Ostens..., 355: «Das 4. Konzil von Konstantinopel, das den Photius verurteilte, stellte in seinem Canon XXI die Rangordnung: Konstantinopel, Alexandrien, Antiochien, Jerusalem auf».

[11] Mansi 16, 405C (ლათინური ოქმების 21-ე კანონი იგივეა რაც ბერძნული რეზიუმეს 13-ე კანონი): „თუ მსოფლიო კრება შედგება და იქ წარმოიშვება რომის წმიდა ეკლესიის შესახებ კითხვები, მოკრძალებით და მოწიწებით მოხდეს შესაბამისი საკითხების განხილვა, მიღებულ იქნას გადაწყვეტილება  და სარგებელი ინახოს, თავხედურად ნურავინ მოეპყრობა რომის იერარქებს“. მნიშვნელოვანია  VRIES W. შენიშვნა ამ კანონთან დაკავშირებით, თავის ნაშრომში:  Les structures écclesiales vues dans l’ histoire des sept premiers conciles oecuméniques, Paris 1974, გვ. 268. «Mais on reconnaît, par contre, la possibilité qu’ un concile universel en vienne à des désaccords avec l’ Église romaine... On ne peut pas dire pourtant que le concile fasse purement et simplement sien ici le point de vue romain de l’ immunité absolue du Siège apostolique...».

[12] ეს კარგად ჩანს ფოტიოსის კრებაზე (879/880). Mansi 17, 432A. რომელიმე პატრიარქის განყენება შეეძლოთ მხოლოდ დანარჩენ პატრიარქებს ერთად. სწორედ ამიტომ თეოდორე სტუდიელი არაკანონიკურად თვლიდა პატრიარქი ნიკიფორეს საპატრიარქო საყდრიდან გადაყენებას (PG 99, 142µ): „თუ პატრიარქობიდან განყენება მოხდება თანამსახურთა მიერ, როგორც ამას სარღმრთო დიონისე ამბობს, განყენებულის დაბრუნება უნდა მოხდეს“.

[13] ΦΕΙΔΑΣ ΒΛ. Εκκλησιαστική Ιστορία Β΄ 46-59, 123, 108, 135. ასანიშნავია წმიდა ფოტიოსის პასუხი პაპის მოთხოვნაზე, ეღიარებინა მისი იურისდიქცია ბულგარეთში  879/880 წლების კრებაზე (Mansi 17, 420AB): „პაპ ნიკოლოზს რომელიც ზოგიერთ  სამრევლოს და საყდარს ითხოვს ამ წერილით მივმართავთ და ვეუბნებით რომ იმ საყდრებს რომლებსაც ითხოვს შენი  სიწმიდე, აღმოსავლეთის სამეფოში შედიან. ჩვენმა გადაჭარბებულმა  სიყვარულმა არ უნდა დააზიანონ სამეფოს საჭიროებანი, ასევე არც სხვა რომელიმე წესი ან ტრადიცია. ამგვარ შეხედულებაში მეთანხმება ჩვენი სამღვდელოება. არასოდეს გვიმოქმედია ისე, როგორც რომის საყდარი გვკარნახობდა. მე მზად ვარ რამდენადაც მეგობრობა ნებას მრთავს გადმომეცა ის რასაც ითხოვ, რადგან ნამდვილი მეგობრობა არ ეძიებს თავისას არამედ ასრულებს მოყვასის ნებას.“  

[14]  Mansi 17, 397C: „ღვთისმოშიშება გვაიძულებდა ის კაცი დაგვებრუნებინა, ვინც ჩვენამდე იყო იმ ადგილას, ანუ ლეგატების იქ ჩასვლამდე. ჩვენ ეს საკითხი გადავწყვიტეთ არა ჩვენი ავტორიტეტის გამოყენებით, არამედ სამოციქულო განწესებების და მამების კანონების მიხედვით.“ (პაპი იოანეს ეპისტოლე დიდებულთა მიმართ).

[15] MAIJER J.,ზემოთ დასახელებული ნაშრომი, გვ. 80-81: «Retaining a clear reference to the original letter, the Constantinopolitan version thus elimiminated the condition that Photius would be recognised if he asked for mercy before the synod (App. 270-278 RV). Photius was orthodox, he had not been wrong. Why therefore should he ask for mercy? The Roman legates, who had learned to undestand the real situation of the Church of Constantinople, and who became convinced of the rightness of the Byzantine opinion, agreed to omit this condition.  იქვე გვ. 223 (App. 288-293 RV): «...una voluntate parique voto consentientibus eundem Fotium satistaciendo atque coram synodo misericordiam quaerendo in vera dilectione fratrem...».

[16]  Mansi 17, 440E-441A: „წმიდა კრებამ თქვა: ვიხილეთ, რომ ღმერთს მისწვდა ჩადენილი ცოდვა; გარდა ამისა ეს დანაშაული ჩვენი მღვდელთმთავრის წინააღმდეგ მოხდა და სწორედ მან უნდა შეუნდოს. ფოტიოსმა უწმიდესმა პატრიარქმა თქვა: როგორც ჩვენმა ძმებმა, ასევე აღმოსავლეთის სამღვდელთმთავრო საყდრებმა გვთხოვეს შევუნდოთ მას ის რაც ჩვენს წინააღდეგ ჩაიდინა¨.

[17] Mansi 17, 488E-489A: „მარტიროპოლის მიტროპოლიტმა და მმართველმა ბასილიმ, პრესვიტერმა და მმართველმა ილიამ და ალექსანდიის ლეგატმა კოზმამ თქვეს: ეს არ ეწინააღმდეგება საეკლესიო ჩვეულებას. ალექსანდრია, ანტიოქიის საყდრის  პატრიარქი და ასევე წმიდა ქალაქის პატრიარქი თუ თავიანთ სამწყსოში აღმოაჩენენ ერისკაცს, ბერს თუ მღვდელს, რომ სხვებს აღემატება მოღვაწეობაში, საეპისკოპოსო საყდარეზე მათი ავყვანისაგან თავი არ შეიკავონ“.

[18] Mansi 17, 497DE.

[19] მიუნხენის დოკუმენტი,  ზემოთ  დასახ. 15 (Β΄ 1). ΜΑΡΖΕΛΟΣ Γ., ზემოთ დასახ. გვ. 200-207.

[20] ბარის დოკუმენტი, ზემოთ დასახ. გვ. 5, 13.  (§ 2, 36). ΜΑΡΖΕΛΟΣ Γ., ზემოთ დასახ. გვ. 210.

[21] ახალი ბალამოს დოკუმენტი, ზემოთ დასახ. გვ. 17. „ხელდასხმით ყველა ეპისკოპოსი ხდება მოციქულთა მემკვიდრე. რომელი ეკლესიის მეთაურიც არ უნდა იყოს იგი მისი (ეკლესიის) პატივი სხვების თანაბარი იქნება“ (§ 49). იმავე დოკუმენტში გვ. 12  (§ 52): „პენტარქია ამ სახით დადგინდა: რომი, კონსტანტინოპოლი, ალექსანდრია, ანტიოქია და იერუსალიმი, მიუხედავდ იმისა რომ დროის გასვლასთან ერთად გამოჩნდნენ სხვებიც (პენტარქიის გარეთ) არქიეპისკოპოსები, მიტროპოლიტები, პირველმოსაყდრენი და პატრიარქები“.  ΜΑΡΖΕΛΟΣ Γ., ზემოთ დასახ. გვ. 217-218.

[22] Επισκέψεις, 443 (15.7.1990) 12-15. ΜΑΡΖΕΛΟΣ Γ., ზემოთ დასახ. გვ. 221.

[23] იხ. Balamand-ის დოკუმენტი Επισκέψεις, 496 (30.9.1993) 28, § 14: „მართლმადიდებელი და კათოლიკური ეკლესიები ორმხრივად ვადასტურდებთ რომ წარმოვადგენთ „და“ ეკლესიებს, ერთდროულად ვართ პასუხისმგებელნი  საღვთო განგებულებისადმი ეკლესიის ერთგულებაზე“.

[24] ΛΑΡΕΝΤΖΑΚΗΣ Γρ., Ο Άγιος Μάρκος Ευγενικός και η ενότητα των Εκκλησιών Ανατολής και Δύσεως..., გვ. 59-60.

59-60. Que supersunt Actorum Graecorum Concilii Florentini, გამოც. I. Gill, Rom 1953, 52. GARIJO-GUEMBE M.M., „Αδελφές Εκκλησίες σε διάλογο“  Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής, Τμήμα Θεολογίας Τόμος Ε΄ (1995) 381.

[25] ეფესოს მიტროპოლიტი ქრიზოსტომოსის აზრით უნიატური ეკლესიები ან უნდა გადავიდნენ ლათინურ წესზე ან უნდა შევიდნენ მართლმადიდებელ ეკლესიებში, საიდანაც მოდიან. ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ, ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΡΗ ΕΦΕΣΟΥ, Η ανγνώριση των μυστηρίων  των ετεροδόξων στις διαχρονικές σχέσεις Ορθοδοξίας και Ρωμαιοκαθιλικισμού, Κατερίνη 1995, 36.  

[26] Βλ. Φειδᾶ, Πατριάρχης τῆς Δύσεως καί Παπικός θεσμός. Μια ορθόδοξη προσέγγιση, Επισκέψεις 660 (2006) 18. ΤΣΙΓΚΟΣ Β., Η θέσις του πατριάρχου Ιεροσολύμων και του ¨»πατριάρχου της Δύσεως» στην Καθολική Εκκλησία και η εκκλησιολογία της «κοινωνίας» στην επιστολογραφία του Αγίου Θεοδώρου  του Στουδίτου, στην επιστομονική Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής, Τμήμα Κοινωνικής Θεολογίας, Τόμος 11, 2006, 41-45. მსოფლიო საპტრიარქოს განცხადება რომის პაპი ბენედიქტე XVI-ის მიერ დასავლეთის პატრიარქის ტიტულის გაუქმების შესახებ (8 ივნისი 2006 წ.) იხილე ვებგვერდზე: www.ecpatr.org/docdisplay.php. ათენის არქიეპისკოპოსი ქრისტოდულოსის წერილი რომის პაპ ბენედიქტე XVI-ის მიმართ იხილე: Εκκλησία 83, 6 (2006) 420. პაპის პასუხი იხ.:  Εκκλησία 83, 7 (2006) 508. THAVIS J., “Experts hopes to get derailed Catholic-Orthodox dialogue back on track”, ვებგვერდზე: www.catholicnews.com (18.8.2006). 6.2. ΜΑΡΤΖΕΛΟΣ Γ., Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός, Γ΄, θεσσαλονίκη 2007, 322: „ამგვარი მოქმედება მართლმადიდებლური ხედვით მიუღებელია, რადგან წარმოადგენს პენტარქიის ისტორიული და კანონიკური სისტემის დარღვევას, ამავდროულად ეწინააღმდეგება წინა სამ საერთო დოკუმენტს, განსაკუთრებით ახალ ბალამოში შეთანხმებულ და ხელმოწერილ დოკუმენტს“.

[27] რავენის დოკუმენტის შესახებ იხ. ΜΑΡΤΖΕΛΟΣ Γ., Ορθοδοξία και σύγχρονος διάλογος..., 269-293.

[28] ΑΡΧΙΜ. ΣΑΡ. ΣΑΡΑΝΤΟΣ, Οικουμενιστικά βήματα απο την Ραβέννα εως τν Ελούντα, Θεοδρομία 11, 1 (Ιαν.-Μαρτ. 2009) 82-104. ΑΡΧΙΜ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ (Καθηγούμενος  της Ιεράς Μονής Οσίου Γρηγορίου Αγίου Όρους),  το κείμνο της Ραβέννας και το Πρωτίο του Παπα, Παρακαταθήκη 57 (Νοεμ.-Δεκεμ. 2007), 4-12. ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΤ ΜΟΝΑΧΟΥ, Κριτική εις την συμφωνίαν της Ραβέννης του Οκτωβρίου 2007, Παρακαταθήκη 59 (Μαρτ.-Απριλ. 2008) 10-14.

[29] Αρχιμ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ  (ΚΑΨΑΝΗΣ), Το κείμενο της Ραβέννας... ზემოთ დასახ. გვ. 10-11.

[30] ARENS H.,  Die christologische Sprache Leos des GrÔßen. Analyse des Tomus an den Patriarchen Flavian , Freiburg-Basel-Wien 1979, 15,  იქვეა აღნიშნული A. Grillmeier-ის შეფასება: «Grillmeier nennt den Tomus “das bedeutendste christologische Dokument seiner Art, das die lateinische Kirche hervorgebracht hat”. Ähnliche Bewertungen lassen sich leicht zu einer langen Kette aneinander reihen».

[31] ამ საკითხთან დაკავშირებით საუბრობს თავის ნაშრომში:  RATZINGER J., Theologische Prinzibienlehre , München 1982, 209: «Die Einigung konnte hier auf der Basis geschehen, daß einerseits der Osten darauf verzichtet die westliche Entwicklung des zweien Jahrtausends als häretisch zu bekämpfen und die katholische Kirche in der Gestalt die sie sich bewahrt hat, als rechtmässig und rechtglaubig akzeptiert, die sie in dieser Entwicklung gefunden hat, während umgekehrt der Westen die Kirche des Ostens in der Gestalt, die sie sich bewahrt hat, als rechtglaubig und rechtmässig anerkennt». იმავე შეხედულებას იმეორებს, რომელიც გმოთქმული ჰქონდა თავის სტატიაში: Prognosen für die Zukunft des Ökumenismus, Ökumenisches Forum. Grazer Hefte für konkrete Ökumene 1 (1977) 31-41. P. Weß, Papstamt jenseits von Hierarchie und Demokratie, Münster - Hamburg - London 2003, 54.

[32] დოკუმენტის უკანასკნელი პარაგრაფია (§ 32). იხ. ზემოთ.

[33] KALLIS AN., Brennender und nicht verbrennender Dornbusch. Reflexionem orthodoxer Theologie , Münster 1999, 367: «Solange Rom nicht bereit ist, daß Prinzip der Pentarchie zu akzeptieren und auf die Ausübung über patriarchaler Rechte über den Osten zu verzichten, erscheinen alle diesbezüglichen Modelle als theologische Verrenkungen die zwar bei vielen ökumenische Hoffnungen wecken, nicht jedoch eine reale Chance für die Einheit bieten».

წმინდა ფოტიოსი და რომის ეპისკოპოსის პრიმატი I

წმინდა ფოტიოსი და რომის ეპისკოპოსის პრიმატი II

სპეციალურად საიტისთვის სტატია ბერძნულიდან თარგმნა ნიკოლოზ ღონღაძემ